1

Tôi không giỏi lắm khi cảm nhận quy mô của những con số khổng lồ. Một khi con số đưa ra vượt quá 1.000 (hoặc có khi chỉ là 100), chúng đều chỉ cho tôi một cảm giác chung chung là "lớn".

Hãy lấy sao Thiên Lang (Sirius), ngôi sao sáng nhất trên bầu trời đêm làm ví dụ. Nếu bạn nói với tôi rằng Thiên Lang lớn bằng một triệu Trái Đất, tôi sẽ cảm thấy đó là một con số rất lớn. Nhưng nếu bạn nói rằng Thiên Lang có thể chứa được một tỷ Trái Đất bên trong nó… thì tôi vẫn chỉ cảm thấy đó là một con số rất lớn.

Cảm giác gần như không có gì khác biệt. Khi được đặt cạnh nhau, não tôi cũng phải gượng ép thừa nhận rằng một tỷ lớn hơn một triệu rất nhiều, và nó cũng cố gắng một cách hời hợt để cảm thấy ngôi sao chứa một tỷ Trái Đất thì lớn hơn. Nhưng nếu không có bối cảnh so sánh — nếu tôi không được "neo" ở mốc "một triệu" trước khi nghe đến "một tỷ" — cả hai con số này đều chỉ cho tôi một cảm giác lớn lao mơ hồ.

Tôi có cảm thấy một chút ấn tượng trước sự khổng lồ của những con số nếu bạn chọn những con số thực sự, thực sự lớn. Nếu bạn nói, "Số 1 và 100 số không theo sau," thì nó cho cảm giác lớn hơn rất nhiều so với một tỷ. Nhưng chắc chắn trong thâm tâm, tôi không hề cảm thấy nó lớn hơn con số một tỷ đến 10^91 lần. Nó không giống như việc bốn quả táo cho tôi cảm giác nhiều gấp đôi hai quả táo. Bộ não của tôi thậm chí không thể bắt đầu hình dung nổi sự chênh lệch về độ lớn đến như vậy.

Hiện tượng tâm lý này có liên quan đến sự vô cảm với quy mô (scope insensitivity), và nó rất quan trọng đối với tôi, vì tôi đang sống trong một thế giới mà đôi khi, những điều tôi quan tâm lại có số lượng cực kỳ, cực kỳ lớn.

Ví dụ, hàng tỷ người đang sống trong cảnh nghèo cùng cực, với hàng trăm triệu người trong số đó bị tước đi những nhu-cầu-cơ-bản và/hoặc chết vì bệnh tật. Và dù hầu hết họ đều ngoài tầm mắt tôi, tôi vẫn quan tâm đến họ.

Sự ra đi của một con người, với tất cả niềm vui và nỗi buồn của họ, luôn là một bi kịch dù nguyên nhân là gì. Và bi kịch đó không hề vơi đi chỉ vì tôi ở quá xa, vì tôi không biết đến sự tồn tại của họ, vì tôi không biết cách giúp đỡ, hay vì tôi không phải là người chịu trách nhiệm.

Biết được điều đó, tôi quan tâm đến từng cá nhân một trên hành tinh này. Vấn đề là, bộ não của tôi hoàn toàn không có khả năng lấy được sự quan tâm tôi dành cho một người rồi nhân nó lên một tỷ lần. Tôi không có đủ năng lực nội tại để cảm nhận được nhiều đến thế. Cái "quan-tâm-kế" (care - o - meter: đồng hồ đo sự quan tâm) trong tôi đơn giản là không có vạch chia cao đến vậy.

Và đó thực sự là một vấn đề.

‍

2

Người ta thường nói rằng lòng dũng cảm không phải là không biết sợ, mà là dù sợ hãi vẫn làm điều đúng đắn. Tương tự như vậy, quan tâm đến thế giới không phải là có một cảm xúc trong lòng tương xứng với mức độ đau khổ trên thế giới; đó là vẫn làm điều đúng đắn. Ngay cả khi không có cảm xúc đó.

Cái "quan-tâm-kế" bên trong tôi được thiết lập để xử lý các mối quan hệ với khoảng 150 người, và nó đơn giản là không thể nào biểu đạt hết được mức độ quan tâm tôi dành cho hàng tỷ người đang đau khổ. Cái "quan-tâm-kế" đó không có vạch chia cao đến vậy.

Nhân loại đang chơi một ván cược với mức cược cao đến không tưởng. Ở mức tối thiểu, có hàng tỷ người đang đau khổ ngay lúc này. Nếu nhìn xa hơn, có hàng triệu tỷ (hoặc hơn) những con người, người siêu nhân (transhumans), hay hậu nhân loại (posthumans) tiềm năng mà sự tồn tại của họ phụ thuộc vào những gì chúng ta làm ở đây và bây giờ. Tất cả những nền văn minh tinh hoa mà tương lai có thể nắm giữ, tất cả những trải nghiệm, nghệ thuật và vẻ đẹp có thể có trong tương lai, đều phụ thuộc vào hiện tại.

Khi bạn đối mặt với một ván cược như thế, những quy tắc cảm tính về sự quan tâm của bạn — vốn được thiết lập dựa trên những con số như 10 hay 20, và đạt đến giới hạn ở khoảng 150 — hoàn toàn thất bại trong việc nắm bắt sức nặng của tình hình.

Cứu một mạng người cho ta một cảm giác tuyệt vời, và có lẽ cảm giác đó cũng gần tuyệt vời ngang với cảm giác cứu cả thế giới. Chắc chắn cảm giác cứu cả thế giới sẽ không thể nào hân hoan hơn gấp nhiều tỷ lần được, bởi vì "phần cứng" sinh học của bạn không thể biểu đạt một cảm xúc lớn hơn một tỷ lần so với cảm giác cứu một mạng người. Nhưng dù niềm hân hoan vị tha khi cứu một người và khi cứu cả thế giới có thể giống nhau một cách đáng ngạc nhiên, hãy luôn nhớ rằng, đằng sau những cảm giác tương tự đó là một sự khác biệt một trời một vực.

Những cảm xúc quan tâm nội tại của chúng ta hoàn toàn không đủ để quyết định cách hành động trong một thế giới với những vấn đề to lớn.

3

Tôi trải qua chuyển biến nhận thức xảy ra với khi tôi bắt đầu thấm nhuần về sự vô cảm với quy mô (scope insensitivity). Điều này hơi khó diễn đạt thành lời, vì vậy tôi sẽ bắt đầu bằng một vài câu chuyện.

Hãy xem xét Alice, một kỹ sư phần mềm tại Amazon ở Seattle. Cứ khoảng mỗi tháng một lần, các bạn sinh viên lại xuất hiện ở góc phố với những tấm bảng kẹp giấy, trông ngày càng có vẻ chán nản khi phải vật lộn thuyết phục mọi người quyên góp cho tổ chức Bác sĩ không biên giới (Doctors Without Borders). Thường thì Alice sẽ tránh giao tiếp bằng mắt và đi thẳng, nhưng tháng này, cuối cùng họ cũng "chặn" được cô. Họ giải thích về tổ chức, và cô phải thừa nhận rằng đó nghe có vẻ là một mục đích tốt. Cuối cùng, cô đưa cho họ 20 đô la, một phần vì cảm giác tội lỗi, một phần vì áp lực xã hội, và một phần vì lòng vị tha, rồi vội vã quay lại làm việc. (Tháng sau, khi họ xuất hiện trở lại, cô lại tiếp tục tránh né.)

Giờ hãy xem xét Bob, người được một người bạn trên Facebook thách thức tham gia Thử thách dội nước đá (Ice Bucket Challenge). Anh quá bận rộn, nên thay vì thực hiện thử thách, anh quyên góp 100 đô la luôn cho Hiệp hội ALSA.

Và Christine, thành viên của hội nữ sinh ΑΔΠ. Hội của cô đang thi đấu với hội ΠΒΦ để xem ai có thể quyên góp được nhiều tiền nhất cho Quỹ Ung thư vú Quốc gia trong một tuần. Christine có tinh thần cạnh tranh cao và rất hăng hái tham gia gây quỹ, cô cũng tự mình đóng góp vài trăm đô la trong tuần đó (đặc biệt là những lúc hội ΑΔΠ đang bị đối thủ dẫn trước).

Cả ba người này đều đang quyên góp tiền cho các tổ chức từ thiện, và điều đó rất tuyệt vời. Nhưng hãy để ý điểm tương đồng trong ba câu chuyện này: các khoản quyên góp phần lớn được thúc đẩy bởi bối cảnh xã hội. Alice cảm thấy có nghĩa vụ và áp lực xã hội. Bob cảm thấy áp lực xã hội và một chút tình bằng hữu. Christine cảm thấy tình bằng hữu và sự cạnh tranh. Đây đều là những động lực tốt, nhưng chúng lại liên quan đến môi trường xã hội, và chỉ liên quan sơ sơ đến nội dung thực sự của hoạt động từ thiện đó.

Nếu bạn kéo Alice, Bob hay Christine ra một góc và hỏi tại sao họ không dành tất cả thời gian và tiền bạc của mình cho những mục đích mà họ rõ ràng tin là đáng giá, họ sẽ nhìn bạn như thể bạn là người ngoài hành tinh và có lẽ sẽ nghĩ bạn thật bất lịch sự (cũng phải thôi!). Nếu bạn hỏi dồn, họ có thể sẽ nói rằng dạo này tiền bạc hơi eo hẹp, hoặc họ sẽ quyên góp nhiều hơn nếu họ là một người tốt hơn.

Nhưng bản thân câu hỏi đó vẫn đẹm lại cảm giác "sai sai". Việc cho đi hết tiền bạc của mình đơn giản không phải là cách người ta thường làm. Tất cả chúng ta đều có thể lớn tiếng tán dương những người cho đi toàn bộ tài sản là những người vĩ đại, nhưng trong thâm tâm, ai cũng biết rằng những người đó thật "điên rồ". (Có lẽ là một sự điên rồ tốt đẹp, nhưng dù sao vẫn là điên rồ.)

Đây là lối tư duy mà chính tôi đã từng có trong một thời gian. Nhưng có một lối tư duy khác có thể khiến bạn bừng tỉnh khi bạn bắt đầu thấm nhuần về sự vô cảm với quy mô.

‍

4

Hãy xem xét Daniel, một sinh viên đại học. Ngay sau vụ tràn dầu Deepwater Horizoncủa BP, cậu gặp một trong những người cầm bảng kẹp giấy ở góc phố, kêu gọi quyên góp cho Quỹ Động vật Hoang dã Thế giới (WWF - World Wildlife Foundation). Họ đang cố gắng cứu càng nhiều chim bị dính dầu càng tốt. Thông thường, Daniel sẽ phớt lờ họ với những lý do như: Không Phải Việc Quan Trọng Nhất, Không Đáng Thời Gian Của Mình, hay Đó Là Vấn Đề Của Người Khác. Nhưng lần này, Daniel đã suy nghĩ về việc bộ não của mình rất kém trong việc cảm nhận các con số, và cậu quyết định tự kiểm chứng lại một cách lý trí.

Cậu hình dung mình đang đi dọc bãi biển sau vụ tràn dầu và thấy một nhóm người đang hối hả lau dầu cho chim. Họ đơn giản là không đủ nguồn lực để cứu hết tất cả. Một chú chim non đáng thương loạng choạng tiến về phía chân cậu, mình dính đầy dầu, mắt gần như không thể mở. Cậu quỳ xuống, nhặt nó lên và giúp đặt nó lên bàn. Một trong những tình nguyện viên nói với cậu rằng họ không có thời gian để lo cho con chim đó, nhưng cậu có thể đeo găng tay vào và có lẽ sẽ cứu được nó chỉ với ba phút lau rửa.

Daniel quyết định rằng cậu sẽ dành ba phút của mình để cứu con chim đó. Và cậu cũng sẵn lòng trả ít nhất 3 đô la để người khác dành vài phút làm việc đó. Cậu tự vấn và nhận ra điều này không chỉ vì cậu đang tưởng tượng ra một con chim ngay trước mắt: Cậu cảm thấy việc cứu một con chim bị dính dầu, theo một nghĩa lý tưởng và mơ hồ nào đó, là xứng đáng với ít nhất ba phút thời gian (hoặc 3 đô la) của mình.

Và, vì đã suy nghĩ về sự vô cảm với quy mô (scope insensitivity), cậu biết trước rằng bộ não của mình sẽ báo cáo sai lệch về mức độ cậu thực sự quan tâm đến một số lượng lớn chim; cảm xúc quan tâm nội tại không thể nào tương xứng với tầm quan trọng thực sự của tình hình. Vì vậy, thay vì chỉ nghĩ bụng xem cậu quan tâm đến việc cứu nhiều con chim đến mức nào, cậu quyết định gạt cảm tính qua một bên và thực hiện phép nhân.

Hàng ngàn, hàng ngàn con chim đã bị dính dầu chỉ riêng trong vụ tràn dầu của BP. Sau khi thực hiện phép nhân, Daniel nhận ra (với một sự kinh hoàng ngày càng lớn) rằng mức độ cậu thực sự quan tâm đến những chú chim bị dính dầu ít nhất phải tương đương với hai tháng làm việc cật lực và/hoặc năm mươi nghìn đô la. Và đó là còn chưa tính đến các loài động vật hoang dã khác bị đe dọa bởi các vụ tràn dầu khác.

Và nếu cậu đã quan tâm nhiều đến vậy về việc cứu chim, thì cậu thực sự quan tâm đến mức nào về chăn nuôi công nghiệp, nói gì đến nạn đói, nghèo đói, hay bệnh tật? Cậu thực sự quan tâm đến mức nào về những cuộc chiến tranh tàn phá các quốc gia? Về những đứa trẻ bị bỏ rơi, thiếu thốn? Về tương lai của nhân loại? Cậu thực sự quan tâm đến những điều này ở một quy mô lớn hơn rất nhiều so với số tiền và thời gian mà cậu có.

Lần đầu tiên, Daniel thoáng thấy được mức độ quan tâm thực sự của mình, và thế giới đang ở trong một tình trạng tồi tệ đến nhường nào.

Điều này tạo ra một hiệu ứng kỳ lạ: lý luận của Daniel đi một vòng trọn vẹn, và cậu nhận ra rằng mình thực sự không thể quan tâm đến những chú chim bị dính dầu ở mức 3 phút hay 3 đô la được nữa — không phải vì chúng không xứng đáng (thực tế, cậu nghĩ rằng nền kinh tế tạo ra những thứ giá 3 đô la còn kém giá trị hơn sự sống của một con chim), mà bởi vì cậu không thể dành thời gian hay tiền bạc của mình cho việc đó. Chi phí cơ hội đột nhiên có vẻ quá cao: Có quá nhiều việc nữa phải làm! Mọi người đang ốm đau, đói khát và chết dần! Chính tương lai của nền văn minh chúng ta đang bị đe dọa!

Cuối cùng, Daniel không quyên góp 50.000 đô la cho WWF, cậu cũng không quyên góp cho Hiệp hội ALS hay Quỹ Ung thư vú Quốc gia. Nhưng nếu bạn hỏi Daniel tại sao cậu không quyên góp hết tiền của mình, cậu sẽ không nhìn bạn như người ngoài hành tinh hay nghĩ bạn bất lịch sự. Cậu đã vượt xa trạng thái không quan tâm, và đã nhận ra rằng tâm trí đã luôn lừa dối cậu về sự nghiêm trọng của các vấn đề thực sự.

Giờ đây, cậu nhận ra rằng mình không bao giờ có thể làm đủ. Sau khi điều chỉnh lại nhận thức để bù cho sự vô cảm với quy mô (và việc bộ não nói dối về các con số lớn), ngay cả những lĩnh vực "kém quan trọng hơn" như WWF đột nhiên cũng có vẻ xứng đáng để cống hiến cả đời. Hủy hoại động vật hoang dã, bệnh ALS và ung thư vú đột nhiên đều trở thành những vấn đề mà cậu sẵn sàng dời non lấp bể để giải quyết — chỉ có điều cậu cuối cùng đã hiểu ra rằng có quá nhiều ngọn núi phải dời, và ALS không phải là điểm nghẽn, và TRỜI ƠI, SAO MÀ LẮM NÚI THẾ NÀY?

Trong trạng thái tư duy ban đầu, lý do cậu không từ bỏ mọi thứ để giải quyết bệnh ALS là vì nó dường như không… đủ cấp bách. Hay không đủ khả thi. Hay không đủ quan trọng. Đại loại vậy. Đó là một phần lý do, nhưng lý do thực sự hơn là khái niệm "từ bỏ mọi thứ để giải quyết bệnh ALS" thậm chí chưa bao giờ tồn tại trong đầu cậu như một khả năng thực sự. Ý tưởng đó quá khác biệt so với lối mòn suy nghĩ thông thường. Đó không phải là vấn đề của cậu.

Trong trạng thái tư duy mới, mọi thứ đều là vấn đề với cậu. Lý do duy nhất cậu không từ bỏ mọi thứ để giải quyết bệnh ALS là vì còn có quá nhiều việc quan trọng hơn cần phải làm trước.

Alice, Bob và Christine thường không dành thời gian giải quyết các vấn đề của thế giới vì họ quên nhìn thấy chúng. Nếu bạn nhắc nhở họ — đặt họ vào một bối cảnh xã hội nơi họ nhớ lại mức độ quan tâm của mình (hy vọng là không có cảm giác tội lỗi hay áp lực) — thì họ có thể sẽ quyên góp một ít tiền.

Ngược lại, Daniel và những người đã trải qua sự chuyển biến nhận thức không giải quyết tất cả các vấn đề của thế giới vì có quá nhiều vấn đề. (Hy vọng rằng Daniel sẽ tiếp tục khám phá các phong trào như Thiện nguyện hiệu quả và bắt đầu đóng góp vào việc giải quyết các vấn đề cấp bách nhất của thế giới.)

5

Ở đây, tôi không cố gắng thuyết giáo về cách làm người tốt. Rõ ràng là bạn không cần phải có cùng quan điểm với tôi để trở thành người tốt.

Thay vào đó, tôi đang cố gắng chỉ ra một sự chuyển biến trong nhận thức. Nhiều người trong chúng ta sống cả đời và hiểu rằng mình nên quan tâm đến những người đang đau khổ ở nơi xa, nhưng lại không làm được điều đó. Tôi cho rằng thái độ này có liên quan, ít nhất một phần, đến việc hầu hết chúng ta đều ngầm tin tưởng vào cái "quan-tâm-kế" bên trong mình.

Thường thì "cảm giác quan tâm" không đủ mạnh để thôi thúc chúng ta phải cuống cuồng đi cứu tất cả những ai đang chết dần. Vì vậy, dù thừa nhận rằng việc làm nhiều hơn cho thế giới là một đức hạnh, chúng ta lại nghĩ rằng mình không thể, bởi vì chúng ta không được ban cho thứ lòng nhân ái phi thường mà những con người nổi tiếng nổi tiếng vị tha hẳn phải có.

Nhưng đây là một sai lầm — những người vị tha nổi bật không phải là người có "quan-tâm-kế" lớn hơn; họ là những người đã học được cách không tin vào "quan-tâm-kế" của chính mình.

Những cái "quan-tâm-kế" của chúng ta đã bị hỏng. Chúng không hoạt động được với những con số lớn. Không một ai trong chúng ta có một cái "quan-tâm-kế" đủ khả năng phản ánh trung thực quy mô của các vấn đề trên thế giới. Nhưng việc bạn không thể cảm nhận được sự quan tâm không có nghĩa là bạn không thể thực hiện hành động quan tâm.

Bạn sẽ không thể nào cảm nhận được một lượng "quan tâm" tương xứng trong cơ thể mình. Xin lỗi, nhưng các vấn đề của thế giới đơn giản là quá lớn, và cơ thể bạn không được cấu tạo để phản ứng một cách phù hợp với những vấn đề ở tầm vóc này. Nhưng nếu bạn lựa chọn, bạn vẫn có thể hành động như thể các vấn đề của thế giới lớn đúng như bản chất của chúng. Bạn có thể ngừng để cho những cảm xúc nội tại dẫn lối, và chuyển sang "chế độ điều khiển bằng tay".

‍

6

Điều này tất nhiên dẫn chúng ta đến câu hỏi: "Vậy thì, rốt cuộc phải làm gì đây?"

Thú thật là tôi cũng chưa thực sự biết. (Dù vậy, tôi xin gợi ý cam kết của  Giving What We Can, cùng các tổ chức như GiveWell, MIRI, và The Future of Humanity Institute  (FHI) là những điểm khởi đầu tốt.)

Tôi cho rằng, ít nhất một phần của câu trả lời đến từ một góc nhìn có phần "cấp bách đến cùng cực". Sẽ không đủ nếu bạn chỉ nghĩ rằng mình nên thay đổi thế giới — bạn còn cần đến sự cấp bách đến từ việc nhận ra rằng: bạn sẵn sàng cống hiến cả đời để giải quyết vấn đề lớn thứ 100 của thế giới nếu có thể, nhưng bạn lại không thể, vì còn đến 99 vấn đề lớn hơn cần bạn giải quyết trước.

Tôi không cố gắng khiến bạn cảm thấy tội lỗi để phải cho đi nhiều hơn — trở thành một nhà từ thiện là một việc vô cùng, vô cùng khó. (Nếu bạn đã là một nhà từ thiện, bạn có tất cả sự tôn trọng và quý mến của tôi.) Đầu tiên, bạn cần phải có tiền, điều này đã không phổ biến. Sau đó, bạn còn phải đổ tiền vào những vấn đề xa xôi, vô hình, một việc không hề dễ dàng để bộ não con người chấp nhận. Sự trì hoãn dù biết điều ngược lại là đúng (Akrasia) là một kẻ thù đáng gờm. Và quan trọng hơn, cảm giác tội lỗi không phải là một động lực tốt về lâu dài. Nếu bạn muốn gia nhập hàng ngũ những người đang cứu lấy thế giới, tôi mong bạn sẽ gia nhập một cách tự hào. Phía trước còn đầy rẫy thử thách và gian truân, và tốt hơn hết là chúng ta nên đối mặt với chúng trong tư thế ngẩng cao đầu.

7

Lòng dũng cảm không phải là không biết sợ, mà là khả năng làm điều đúng đắn ngay cả khi bạn sợ hãi. Và tương tự, giải quyết những vấn đề lớn của thời đại không phải là cảm thấy một sự thôi thúc mãnh liệt phải làm vậy. Mà là cố gắng giải quyết chúng ngay cả khi sự thôi thúc nội tại hoàn toàn thất bại trong việc nắm bắt tầm vóc của vấn đề.

Thật dễ dàng khi nhìn vào những vĩ nhân — Gandhi, Mẹ Teresa, Nelson Mandela — và kết luận rằng hẳn là họ đã quan tâm nhiều hơn chúng ta. Nhưng tôi không nghĩ vậy.

Không một ai có thể thấu hiểu trọn vẹn quy mô của những vấn đề này. Điều gần nhất chúng ta có thể làm là thực hiện phép nhân: tìm một thứ ta quan tâm, định lượng cho nó, và nhân lên. Và rồi, tin vào những con số hơn là tin vào cảm xúc của chính mình.

Bởi vì cảm xúc luôn có thể gạti chúng ta.

Khi bạn thực hiện phép nhân, bạn sẽ nhận ra rằng việc giải quyết nạn đói nghèo toàn cầu và xây dựng một tương lai tươi sáng hơn xứng đáng nhận được nhiều nguồn lực hơn tất cả những gì đang tồn tại. Không có đủ tiền bạc, thời gian, hay nỗ lực trên thế giới này để làm những gì chúng ta cần làm.

Chỉ có bạn, có tôi, và có tất cả những người khác, những người vẫn đang nỗ lực dù thế nào đi nữa.

8

Bạn không thể thực sự cảm nhận được sức nặng của cả thế giới. Tâm trí con người không đủ sức cho kỳ công đó.

Nhưng đôi khi, bạn có thể thoáng thấy được một phần của nó.