Hãy hình dung có một tỷ động vật. Rồi hãy hình dung một nghìn tỷ động vật. Con số thứ hai lớn hơn rất nhiều. Tuy nhiên, nhiều người trong chúng ta lại khó có thể hình dung rõ ràng về độ lớn của sự khác biệt đó. Kết quả là, chúng ta thường thất bại trong việc đánh giá đúng đắn những gì mình nên làm khi một số lượng lớn các cá thể bị ảnh hưởng.

Điều này là do một thiên kiến nhận thức được gọi là sự vô cảm với quy mô (scope insensitivity). Nó còn được biết đến với tên gọi sự xem nhẹ quy mô (scope neglect). Điều này có nghĩa là chúng ta không cảm nhận được quy mô thực sự của một đại lượng nào đó. Vì vậy, khi so sánh hai đại lượng khác nhau, chúng ta không nhận thấy được sự chênh lệch giữa chúng. Điều này thường xảy ra khi các đại lượng đó rất lớn.

Sự vô cảm với quy mô khiến mọi người không điều chỉnh sự định giá của mình về một vấn đề một cách tương xứng với tầm vóc hay quy mô của nó.[1] Thiên kiến này đặc biệt làm suy yếu các phán đoán của chúng ta về việc giúp đỡ động vật do số lượng đau khổ và cái chết khổng lồ của chúng.

Sự vô cảm với quy mô có lẽ xảy ra do chúng ta không có khả năng hình dung hoặc tưởng tượng ra những con số lớn như vậy. Khi không thể hình dung một tình huống có số lượng lớn cá thể cần giúp đỡ, chúng ta buộc phải hiểu nó ở một cấp độ định lượng trừu tượng hơn. Điều này hiếm khi khơi dậy một phản ứng cảm xúc mạnh mẽ trong ta, khác với khi ta giúp đỡ một số lượng cá thể cụ thể mà ta có thể hình dung được. Dưới góc độ đạo đức, điều quan trọng là người ta đã lập luận rằng việc có quá ít sự tham gia của cảm xúc có thể dẫn đến sự thờ ơ, không hành động.[2] Do đó, sự vô cảm với quy mô có thể góp phần tạo ra những quyết định không tối ưu trong các tình huống mà mục tiêu là cải thiện cuộc sống cho càng nhiều cá thể càng tốt.[3] Thực tế, đôi khi đó là những quyết định rất tồi tệ.

Ví dụ: Bạn sẵn lòng trả bao nhiêu tiền để cứu một số lượng động vật nhất định?

Trong nghiên cứu ban đầu về hiện tượng này, các nhóm người khác nhau được hỏi họ sẽ trả bao nhiêu để cứu một nhóm 2.000 con chim, một nhóm 20.000 con, hoặc một nhóm 200.000 con khỏi bị chết đuối trên biển bị tràn dầu. Giả sử mục đích thực sự của mọi người là cứu càng nhiều chim càng tốt, họ nên coi trọng mạng sống của mỗi con chim như nhau. Nếu nhìn nhận vấn đề một cách rạch ròi, chúng ta sẽ kỳ vọng họ sẵn lòng trả gấp 10 lần cho nhóm thứ hai, và gấp 100 lần cho nhóm thứ ba so với nhóm thứ nhất. Nhưng trên thực tế, kết quả cho thấy mức độ sẵn lòng chi trả đã không tăng tương xứng với số lượng chim được cứu.[4] Những người tham gia sẵn lòng trả 80 đô la để cứu 2.000 con chim. Họ sẵn lòng trả 78 đô la để cứu 20.000 con. Tức là, ít hơn 2 đô la để cứu thêm 18.000 sinh mạng. Cuối cùng, họ sẵn lòng trả 88 đô la để cứu 200.000 con. Tức là, chỉ thêm 8 đô la để giúp thêm 180.000 con chim. Điều này cho thấy những người tham gia đã định giá mỗi con chim thấp hơn khi có càng nhiều con cần được cứu (lần lượt là 4 cent, 0,39 cent, và 0,044 cent).

Đây là một trường hợp điển hình của sự vô cảm với quy mô (scope insensitivity). Việc người tham gia chỉ sẵn lòng trả 80 đô la để cứu 2.000 con chim tự bản thân nó đã là một vấn đề. Tuy nhiên, sự vô cảm với quy mô mà họ thể hiện còn đáng lo ngại hơn, vì nó làm suy yếu khả năng phán xét đạo đức của chúng ta khi đối mặt với số lượng rất lớn các cá thể cần được giúp đỡ.

‍

Giải thích về thiên kiến vô cảm với quy mô dưới góc độ tâm lý học

Một trong những lời giải thích cho hiện tượng này liên quan đến cách chúng ta thường mường tượng sự vật để hiểu chúng, được gọi là lối tư duy tắt dựa trên tính đại diện (representativeness heuristic) (lối tư duy tắt, hay "heuristics", là những cách đơn giản hóa để giải quyết vấn đề, đặc biệt là khi phải ra quyết định). Lối tư duy này mô tả xu hướng của con người trong việc hình dung một ví dụ đơn giản, điển hình cho vấn đề đang được đặt ra, thay vì hình dung tất cả các chi tiết phức tạp của tình huống. Giống như các lối tư duy tắt khác, nó có thể hữu ích vì giúp giảm thiểu các vấn đề xuống một quy mô dễ quản lý hơn, qua đó đơn giản hóa quá trình xử lý thông tin và ra quyết định của chúng ta.

Tuy nhiên, như ví dụ trên cho thấy, cơ chế này có thể không phù hợp trong nhiều tình huống. Trong ví dụ, mọi người có xu hướng hình dung ra cùng một hình ảnh chung chung (một con chim dính dầu), vì vậy lòng đồng cảm tự nhiên của họ cũng chỉ được khơi dậy ở một mức độ tương tự cho cả ba trường hợp, bất chấp sự khác biệt khổng lồ về con số.[5]

Nếu mục tiêu của một người là để cảm thấy tốt, hoặc tránh cảm thấy tồi tệ, thông qua một hành vi thiện nguyện (như quyên góp), họ không có động lực để kiểm tra xem mình có thực sự đang làm điều tốt hay không – bởi vì cảm giác trong cả hai trường hợp là như nhau và đó mới là điều cốt lõi họ quan tâm.[6] Thêm vào đó, việc đối mặt với quá nhiều đau khổ có thể dẫn đến cái thường được gọi là sự sụp đổ của lòng trắc ẩn (collapse of compassion), một cơ chế phòng vệ tâm lý làm giảm hoặc loại bỏ sự nhạy cảm của chúng ta trước những tổn hại của người khác khi chúng ta đối mặt với sự đau khổ ở quy mô quá lớn.[7] Kết quả là, mọi người sẽ có xu hướng không nỗ lực về mặt nhận thức để điều chỉnh lại sự xem nhẹ quy mô của mình.

Dù vậy, một phần của vấn đề có thể chỉ đơn giản là mọi người không nhận ra thiên kiến của chính mình, có nghĩa là họ sẽ điều chỉnh quyết định nếu được thông báo về sự tồn tại của nó.[8]

Ngoài ra, do vai trò quan trọng của cảm xúc trong trực giác đạo đức và quá trình ra quyết định,[9] các nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc khơi dậy sự quan tâm về mặt cảm xúc đối với các nạn nhân riêng lẻ trong một thảm kịch quy mô lớn sẽ làm tăng sự quan tâm chung. Người ta cũng đã chứng minh rằng những câu chuyện cá nhân và hình ảnh trực quan có sức thúc đẩy hành động giúp đỡ lớn hơn là những con số và thống kê trừu tượng. Những mô tả sống động về các cá nhân đơn lẻ này có thể hữu ích để duy trì cảm xúc khi chúng ta phải đối mặt với những con số lớn.[10] Đây là một cách để điều chỉnh hoạt động truyền thông cho phù hợp với sự tồn tại của các thiên kiến nhận thức. Tuy nhiên, nó cũng có vấn đề, vì chúng ta không phải lúc nào cũng có thể làm được điều này. Chẳng hạn, chúng ta không thể cung cấp những câu chuyện như vậy khi xem xét các hình thức đau khổ mới có thể xảy ra trong tương lai.

‍

Sự vô cảm với quy mô và sự thờ ơ của chúng ta với động vật hoang dã

Sự vô cảm với quy mô đặc biệt có vấn đề khi nó khiến chúng ta thờ ơ với việc giúp đỡ động vật trong tự nhiên. Có một lượng đau khổ khổng lồ đang liên tục diễn ra trong thế giới tự nhiên. Ví dụ, ước tính hàng đầu về số lượng côn trùng trong tự nhiên là 10^18 (một tỷ tỷ).[11] Phần lớn những sinh vật này chết một cách đau đớn trong những ngày đầu đời. Lượng đau khổ này đơn giản là vượt xa bất cứ điều gì chúng ta từng đối mặt hay suy nghĩ đến.

Để có thể phản ứng đúng đắn với những quy mô này, chúng ta nên chuẩn bị sẵn sàng để điều chỉnh phản ứng cảm xúc ban đầu của mình dựa trên sự hiểu biết trừu tượng hơn về số lượng. Ví dụ, chúng ta có thể cố gắng hình dung số lượng côn trùng lớn nhất có thể, và sau đó tự nhắc nhở bản thân rằng vấn đề này thực sự lớn hơn rất nhiều so với những gì chúng ta có thể tưởng tượng.

‍

Đối xử bình đẳng với mọi sinh mạng

Sự đau khổ tương đương của mỗi cá thể nên được xem xét như nhau. Tuy nhiên, thật không may, việc định giá sinh mạng và sự đau khổ của cá nhân thường bị dẫn dắt bởi những trực giác đạo đức, vốn bị ảnh hưởng nhiều bởi các cơ chế phi lý tính và cảm xúc có thể dẫn đến những phán xét thiên vị. Như chúng ta đã thấy ở đây, một trong những cơ chế đó là sự vô cảm với quy mô.

Do đó, chúng ta không thể chỉ dựa vào các quá trình ra quyết định tức thời của mình khi đưa ra các phán đoán đạo đức liên quan đến số lượng lớn các cá thể. Chúng ta phải ghi nhớ điều này và cố gắng điều chỉnh lại những sai lầm mà quá trình ra quyết định của chúng ta sẽ gặp phải do thiên kiến này.