Bài viết này được phát triển dựa trên bài đăng gần đây của SSC: "Tại sao các bác sĩ luôn nghĩ mình là người giỏi nhất..."
| Cảm giác của tôi (Góc nhìn từ bên trong tôi) |
Cách tôi nhìn người khác có cùng cảm giác với tôi |
| Vấn đề này quả là gây tranh luận, nhưng cũng chẳng cần phải cãi làm gì, vì phe của tôi đúng rành rành. |
Dựa vào những lý do chính đáng mà chính họ cũng đang vật lộn để hiểu mà họ đã chọn một phe trong một cuộc tranh luận vốn chưa có hồi kết. |
| Tôi đã nghiên cứu chuyện này rất kỹ rồi. |
Họ chỉ chăm chăm đi tìm những bằng chứng ủng hộ cho quan điểm của mình. |
| Lập luận của phe tôi rất hợp lý, gần như là điều hiển nhiên. |
Họ sẵn sàng chấp nhận mọi lập luận, dù là gì đi nữa, miễn là nó ủng hộ phe của họ. |
| Lập luận của phe đối lập thì mâu thuẫn, hời hợt, phi logic hoặc đã bị bóc mẽ từ lâu. |
Họ gạt bỏ lập luận của phe đối lập ngay khi có cơ hội đầu tiên. |
| Phe đối lập tin vào những điều đó chủ yếu là vì họ thiếu thông tin, chưa suy nghĩ đủ sâu, hoặc đang bị những kẻ có động cơ xấu dắt mũi. |
Lối nhận thức sai lệch về phe đối lập khiến họ không thể hiểu nổi tại sao lại có người tin vào điều đó. Họ giải quyết sự khó hiểu này bằng những giả định vô căn cứ, đôi khi gần với các thuyết âm mưu. |
Thuật ngữ khoa học cho sự vênh nhau này là: Thiên kiến xác nhận (Confirmation Bias)
| Cảm giác của tôi (Góc nhìn từ bên trong) |
Cách tôi nhìn người khác có cảm nhận giống tôi |
| Khách hàng/bạn bè của tôi đều yêu mến tôi, chứng tỏ tôi là người tốt với họ, và có lẽ nhìn chung: tôi là một người tốt. |
Người đó bỏ qua những khách hàng/bạn bè đã đã rời đi vì không ưa mình, người đó đang đánh giá quá cao sự tốt đẹp của bản thân. |
| Khi có người mới đến với tôi, họ thường kể những câu chuyện kinh khủng về người cũ, chứng tỏ tôi tốt hơn những người đó. |
Họ không thấy được những người đang rất hài lòng với các mối quan hệ hiện tại và do đó không bao giờ tìm đến họ. |
Thuật ngữ khoa học cho sự vênh nhau này là: Thiên kiến lựa chọn (Selection Bias)
| Cảm giác của tôi (Góc nhìn từ bên trong) |
Cách tôi nhìn người khác (Góc nhìn từ bên ngoài) |
| Dù tôi thông minh và thân thiện, chẳng ai chịu nghe tôi cả. |
Dù họ thông minh và thân thiện, họ lại diễn đạt rất khó hiểu. |
| Tôi có một sự thấu hiểu sâu sắc về vấn đề này, nhưng mọi người quá ngốc nghếch hoặc hời hợt để có thể hiểu được. |
Họ đang thất bại trong việc truyền đạt sự thấu hiểu của mình, hoặc không thể đưa ra bằng chứng rõ ràng (nếu họ có). |
| Việc không được lắng nghe này ảnh hưởng đến nhiều mặt trong cuộc sống của tôi, nhưng đặc biệt khó chịu với những chủ đề tôi rất tâm huyết. |
Lối giao tiếp tệ này ảnh hưởng đến mọi mặt trong cuộc sống của họ, nhưng với những chuyện không quan trọng, họ thậm chí còn không nhận ra là người khác không hiểu mình. |
Thuật ngữ khoa học cho sự vênh nhau này là: Ảo tưởng về sự minh bạch (Illusion of Transparency)
| Cảm giác của tôi (Góc nhìn từ bên trong) |
Cách tôi nhìn người khác (Góc nhìn từ bên ngoài) |
| Ngay từ lúc đó tôi đã biết là kế hoạch này sẽ không thành công rồi. |
Họ đã không lường trước được điều gì sẽ xảy ra. |
| Kế hoạch đó vốn đã rất tệ, đáng lẽ chúng ta phải nhận ra điều đó sớm hơn. |
Họ không nhận thức được việc dự đoán khó khăn đến mức nào, vì vậy sai lầm có vẻ hiển nhiên trong mắt họ hơn là nó đã từng. |
| Tôi biết là nó tệ, nhưng tôi không nói ra, vì những lý do chính đáng (ví dụ: vì lịch sự, hoặc vì quá tin tưởng người lập kế hoạch) hoặc vì đó không phải trách nhiệm của tôi, hoặc vì có nói cũng chẳng ai nghe. |
Để tránh bị đổ lỗi cho một sai lầm có vẻ hiển nhiên, họ đang bịa ra các lý do để bao biện. |
Thuật ngữ khoa học cho sự vênh nhau này là: Thiên kiến nhận thức muộn (Hindsight Bias)
| Cảm giác của tôi (Góc nhìn từ bên trong) |
Cách tôi nhìn người khác (Góc nhìn từ bên ngoài) |
| Trực giác của tôi rất tốt; ngay cả những quyết định dựa trên thông tin không đầy đủ của tôi cũng thường là đúng. |
Họ có xu hướng chỉ nhớ những lần thành công và quên đi những lần thất bại, dẫn đến việc tô hồng những thành công trong quá khứ. |
| Tôi biết trước được dự án nào sẽ thành công hay tôi sẽ hòa hợp với ai ngay từ đầu. |
Họ đưa ra những lời tiên tri tự ứng nghiệm, điều này ảnh hưởng trực tiếp đến nỗ lực họ bỏ ra cho một dự án hay một mối quan hệ. |
| So với người khác, các quyết định của tôi thành công một cách lạ thường. |
Họ đánh giá quyết định của người khác một cách sáng suốt hơn nhiều so với quyết định của chính họ. |
| Vì vậy, tôi rất thoải mái khi dựa vào những quyết định nhanh chóng của mình. |
Vì vậy, họ đánh giá quá cao chất lượng các quyết định của mình. |
| Điều này đặc biệt đúng với những quyết định quan trọng trong cuộc đời tôi. |
Vâng, điều này đặc biệt đúng với những quyết định quan trọng trong cuộc đời họ. |
Thuật ngữ khoa học cho sự vênh nhau này là: Thiên kiến lạc quan (Optimism Bias)
Tại sao cách này lại tốt hơn cách chúng ta thường nói về các thiên kiến?
Giao tiếp bằng các khái niệm trừu tượng vốn rất khó. (Xem: Ảo tưởng về sự Minh bạch: Tại sao không ai hiểu bạn). Do đó, nó thường thất bại. (Xem: Người giải thích thì bắn cao. Hãy nhắm thấp!). Thậm chí còn khó để nhận ra rằng giao tiếp đã thất bại. (Xem: Ảo tưởng kép về sự Minh bạch). Vì vậy, thật khó để nhận ra rằng việc giao tiếp bằng khái niệm trừu tượng thành công hiếm hoi đến mức nào.
Những người theo chủ nghĩa duy lý đã nhận thấy điều này. (Ví dụ) Scott Alexander sử dụng rất nhiều ví dụ cụ thể, và đó nên là lý do chính khiến anh ấy là người giao tiếp tốt nhất của chúng ta. Chuỗi bài của Eliezer hiệu quả một phần vì anh ấy dùng các ví dụ và thậm chí cả truyện hư cấu để minh họa. Nhưng khi chúng ta nói về tính hợp lý, chúng ta vẫn chủ yếu nói bằng những khái niệm trừu tượng.
Ví dụ, video gần đây này được nhiều người khen vì tương đối dễ tiếp cận. Và nó đúng là đã làm tốt nhiều điều, như việc nhấn mạnh rằng bằng chứng đơn thuần không tạo ra xác suất, mà chỉ nên dùng để cập nhật các xác suất tiền nghiệm. Nhưng nó vẫn dành hơn một nửa thời lượng để trình bày những ký hiệu toán học mà có lẽ không quá 3% dân số có thể đọc hiểu. Với đại đa số mọi người, chỉ có ví dụ duy nhất trong video mới có thể "đọng lại". Tuy nhiên, video đó lại chỉ dùng ví dụ như một phương tiện để đi đến phần giải thích trừu tượng.
Đây là một sai lầm. Tôi tin rằng một video với ba đến năm ví dụ sống động về cách áp dụng Định lý Bayes, tốt nhất là những ví dụ hài hước hoặc hấp dẫn, sẽ để lại ấn tượng sâu sắc hơn nhiều cho hầu hết mọi người.
Phong cách giao tiếp đòi hỏi cao của chúng ta đã dự đoán chính xác rằng cộng đồng LessWrong, về trung bình, thông minh hơn, có học vấn về STEM cao hơn, và trẻ hơn nhiều so với dân số nói chung. Bạn phải như vậy thì mới có thể "nuốt trôi" được những tư tưởng này! Điều này làm chúng ta trở nên đồng nhất, và đó có lẽ là lý do chính khiến cộng đồng có cảm giác bè phái, một điều thỏa mãn về mặt cảm xúc. Nhưng nó lại bỏ lại phần lớn thế giới với những quyết định sai lầm của họ. Chúng ta cần "Nâng cao Mực nước Minh mẫn" (Raising the Sanity Waterline) cho xã hội, và chúng ta không thể làm điều đó bằng cách tiếp tục giao tiếp chủ yếu bằng các khái niệm trừu tượng.
Các bảng trên cho thấy một cách làm tốt hơn với các đặc điểm sau:
- Nó nhắm thấp - mục tiêu đơn thuần là giúp mọi người nhận ra những khiếm khuyết trong suy nghĩ của chính họ. Nó không, và cũng không cần, giúp người đọc có thể viết các bài báo khoa học về chủ đề này.
- Nó quy các thiên kiến về sự vênh nhau giữa Góc nhìn từ bên trong và Góc nhìn từ bên ngoài. Nó liệt kê các quan sát cụ thể từ cả hai góc nhìn và đặt chúng cạnh nhau để so sánh.
- Những quan sát này được viết theo cách đủ khái quát để hầu hết mọi người có thể thấy chúng khớp với trải nghiệm của chính mình.
- Nó tin tưởng người đọc sẽ tự suy ra được sự hiểu biết của riêng mình từ những quan sát đối lập đó. Rốt cuộc, việc khái quát hóa từ những điều cụ thể dễ hơn nhiều so với việc tiếp thu một khái niệm chung chung rồi áp dụng vào trường hợp cụ thể. Sự thấu hiểu có được theo cách này có thể không chính xác hoàn toàn, nhưng nó có lợi thế là thực sự đi vào được tâm trí của người đọc.
- Nó gần như không có thuật ngữ; nó chỉ nêu tên các thiên kiến vì lợi ích của một số ít người có thể muốn tìm hiểu sâu hơn.
Bạn nghĩ sao về điều này? Chúng ta có nên giao tiếp một cách cụ thể hơn không? Nếu có, chúng ta có nên làm theo cách này hay bạn sẽ làm khác đi?
Bạn có muốn sửa các bảng này không? Bạn có muốn đề xuất thêm các quan sát tương tự hoặc các thiên kiến khác không?
Xin cảm ơn Simon, miniBill và những người khác đã giúp đỡ cho bản nháp của bài viết này.
