Hôm qua:

Có một câu đố/quan sát rất cũ trong kinh tế học về một vị luật sư dành một giờ làm tình nguyện ở bếp ăn từ thiện, thay vì làm việc chuyên môn thêm một giờ rồi dùng số tiền đó để thuê ai khác...

Nếu vị luật sư cần một giờ ở bếp ăn từ thiện để giữ động lực và tự nhắc nhở mình lý do tại sao anh ta đang làm những việc mình làm, thì điều đó hoàn toàn ổn. Nhưng anh ta cũng nên quyên góp một phần tiền lương từ những giờ làm việc tại văn phòng, bởi vì đó là sức mạnh của sự chuyên môn hóa, và đó là cách những người trưởng thành thực sự giải quyết công việc. Người ta có thể xem tấm séc đó như một cách để "mua" quyền được làm tình nguyện, hay để công nhận giá trị cho thời gian đã bỏ ra ở bếp ăn.

Tôi thì hay giữ cửa cho các bà cụ. Tôi không thực sự nhớ lần cuối cùng mình làm việc này theo đúng nghĩa đen là khi nào (dù chắc chắn là có, trong khoảng một năm trở lại đây). Nhưng trong tháng vừa rồi, khi đang đi dạo, tôi phát hiện một chiếc xe hơi đỗ trong sân với cốp xe mở toang, phơi toàn bộ nội thất xe bên trong. Tôi nhìn vào xem có ai đang dỡ đồ không, nhưng không phải. Tôi nhìn quanh xem có ai ở gần chiếc xe không. Cuối cùng, tôi đến gõ cửa ngôi nhà, rồi bấm chuông. Và đúng là cốp xe đã bị bỏ quên.

Trong hoàn cảnh khác, đây sẽ là một hành động vị tha đơn giản, có thể thể hiện sự quan tâm thực sự đến người khác, nỗi sợ cảm giác tội lỗi nếu không hành động, mong muốn thể hiện sự đáng tin cậy, hoặc đơn giản là tìm thấy niềm vui trong việc giúp đỡ. Nhân tiện, tôi nghĩ tất cả những động cơ này đều hoàn toàn chính đáng; tôi có thể cho điểm cộng cho động cơ đầu tiên, nhưng sẽ không trừ điểm cho những cái còn lại. Miễn là mọi người được giúp đỡ.

Nhưng trong trường hợp của tôi, vì tôi đã làm việc trong lĩnh vực phi lợi nhuận, một câu hỏi sâu hơn nảy sinh: liệu tôi có thể sử dụng 60 giây đó một cách chuyên môn hơn để mang lại lợi ích lớn hơn cho người khác không? Tức là: liệu tôi có thể thực sự bảo vệ được quan điểm: hành động này là cách sử dụng thời gian tốt nhất của mình, dựa trên những niềm tin khác mà tôi có?

Lời biện hộ hiển nhiên — hay có lẽ, lời hợp lý hóa hiển nhiên — là một hành động vị tha như thế này có tác dụng như một thứ phục hồi ý chí willpower restorer, hiệu quả hơn nhiều so với việc nghe nhạc chẳng hạn. Tôi cũng không tin vào khả năng mình có thể trở thành một người vị tha chỉ trên lý thuyết; tôi ngờ rằng nếu mình cứ đi ngang qua các tình huống như trên, lòng vị tha của tôi sẽ dần phai nhạt. Tôi chưa bao giờ thử đẩy giới hạn đó; có vẻ không đáng để mạo hiểm.

Nhưng nếu đó là lời biện hộ, thì hành động của tôi đâu thể được xem là một việc làm tốt vô vị lợi, phải không? Vì những lợi ích tôi liệt kê đều là cho bản thân mình.

Chà — ai nói rằng tôi đang bảo vệ nó như một việc làm tốt vô vị lợi chứ? Đó là một việc làm tốt có phần ích kỷ. Nếu nó phục hồi ý chí của tôi, hay giữ cho tôi lòng vị tha, thì từ đó sẽ có những lợi ích gián tiếp cho người khác (hoặc ít nhất tôi tin là vậy). Dĩ nhiên, bạn có thể nói rằng bạn không tin vào những hành động ích kỷ được cho là có "động cơ ngầm" giúp người khác; nhưng tôi cũng có thể dễ dàng đáp lại rằng, theo cùng nguyên tắc đó, bạn chỉ nên nhìn vào hành động tốt ban đầu thay vì dò xét động cơ đằng sau.

Liệu tôi có thể làm vậy không? Tức là, liệu tôi có thể gọi nó là một "việc làm tốt ích kỷ" mà vẫn nhận được sự phục hồi ý chí , thay vì cảm thấy tội lỗi vì sự ích kỷ đó không? Có vẻ là có thể. Tôi khá ngạc nhiên, nhưng nó thực sự hiệu quả. Miễn là tôi gõ cửa báo cho họ về cái cốp xe, và miễn là họ nói "Cảm ơn!", não tôi cảm thấy như nó đã làm được một việc tốt tuyệt vời trong ngày.

Tất nhiên, trải nghiệm của mỗi người mỗi khác. Vấn đề của việc cố gắng tìm ra nghệ thuật phục hồi ý chí là những thứ khác nhau lại hiệu quả với những người khác nhau. (Nói cách khác: Chúng ta đang mò mẫm ở cấp độ hiện tượng bề mặt mà không hiểu được những quy luật sâu hơn có thể lý giải cho những sự khác biệt đó.)

Nhưng nếu bạn thấy mình giống tôi ở khía cạnh này — rằng những việc làm tốt có phần ích kỷ vẫn hiệu quả — thì tôi khuyên bạn nên: mua "cảm giác ấm lòng" và các "đơn vị lợi ích" một cách riêng rẽ. Đừng làm cùng một lúc. Cố gắng làm cả hai cùng lúc chỉ khiến không việc nào được làm tốt. Nếu địa vị quan trọng với bạn, hãy mua địa vị một cách riêng rẽ luôn!

Nếu phải đưa ra lời khuyên cho một nhà tỷ phú mới nổi nào đó bước vào con đường từ thiện, lời khuyên của tôi sẽ như sau:

• Để mua "cảm giác ấm lòng" (warm fuzzies), hãy tìm một người phụ nữ chăm chỉ nhưng nghèo khó sắp phải nghỉ học sau khi chồng bị cắt giảm giờ làm, rồi đích thân, một cách ẩn danh, trao cho cô ấy một tấm séc ngân hàng 10.000 đô la. Lặp lại nếu bạn muốn.
• Để mua địa vị với bạn bè, hãy quyên góp 100.000 đô la cho một "Giải thưởng X" thời thượng nhất, hoặc bất kỳ tổ chức nào có vẻ mang lại nhiều sự sang trọng nhất với chi phí thấp nhất. Hãy làm rùm beng lên, xuất hiện tại các sự kiện truyền thông của họ, và khoe về nó trong năm năm tới.
• Sau đó — với một sự tính toán hoàn toàn lạnh lùng — không bị ảnh hưởng bởi sự vô cảm với quy mô (scope insensitivity) hay sự né tránh mơ hồ (ambiguity aversion)— không màng đến địa vị hay cảm giác ấm lòng — hãy tìm ra một phương pháp chung để quy đổi các kết quả thành các "đơn vị lợi ích" (utilons), và cố gắng thể hiện sự không chắc chắn bằng xác suất phần trăm. Rồi tìm ra tổ chức từ thiện mang lại nhiều "đơn vị lợi ích" kỳ vọng nhất trên mỗi đô la. Hãy quyên góp số tiền bạn muốn, cho đến khi hiệu quả biên của họ giảm xuống dưới mức của tổ chức tiếp theo trong danh sách.

Tôi còn khuyên thêm rằng số tiền nhà tỷ phú chi cho các "đơn vị lợi ích" nên ít nhất gấp 20 lần số tiền họ chi cho "cảm giác ấm lòng" — 5% chi phí để duy trì lòng vị tha có vẻ hợp lý, và tôi, với tư cách một giám khảo vô tư, sẽ không ngần ngại công nhận giá trị của những cảm giác ấm lòng đó với một hệ số nhân lớn như vậy. Miễn là hành động ban đầu thực sự hữu ích chứ không phải có hại.

(Đối với tôi, việc mua địa vị về cơ bản không liên quan đến lòng vị tha. Nếu việc quyên góp cho "Giải thưởng X" mang lại cho bạn nhiều sự ngưỡng mộ hơn một chiếc du thuyền có giá tương đương, thì chẳng có lý do gì để mua du thuyền cả. Cứ liệt kê khoản tiền đó vào mục "gây ấn tượng với bạn bè" và ý thức rằng đây không phải là mục "vị tha".)

Nhưng bài học chính là cả ba thứ này — "cảm giác ấm lòng", địa vị, và các "đơn vị lợi ích" kỳ vọng — có thể được mua một cách hiệu quả hơn rất nhiều khi bạn mua chúng riêng rẽ, tối ưu hóa cho từng thứ một. Việc viết một tấm séc 10.000.000 đô la cho một tổ chức từ thiện ung thư vú — dù đáng khen hơn nhiều so với việc tiêu số tiền đó vào tiệc tùng — sẽ không mang lại cho bạn cảm giác hân hoan tột độ khi được trực tiếp chứng kiến bạn thay đổi cuộc đời một con người. Nó cũng không mang lại cho bạn nhiều chuyện để kể ở các bữa tiệc như việc quyên góp cho một thứ gì đó "thời thượng" như "Giải thưởng X". Và nếu bạn gạt bỏ mọi quan tâm đến cảm giác ấm lòng và địa vị, có lẽ có ít nhất một nghìn tổ chức từ thiện còn thiếu thốn khác có thể tạo ra hiệu quả cao hơn hàng nhiều bậc với mười triệu đô la. Cố gắng tối ưu hóa cả ba tiêu chí cùng lúc chỉ đảm bảo rằng không có tiêu chí nào được tối ưu hóa một cách tốt nhất.

Tất nhiên, nếu bạn không phải là triệu phú hay tỷ phú, bạn không thể hiệu quả đến vậy, không thể "mua sỉ" một cách dễ dàng. Nhưng tôi vẫn khuyên rằng — để có "cảm giác ấm lòng", hãy tìm một tổ chức từ thiện tương đối ít tốn kém với những người thụ hưởng rõ ràng, sống động, và lý tưởng nhất là được tiếp xúc trực tiếp. Hãy làm tình nguyện ở một bếp ăn từ thiện. Hoặc đơn giản là có được cảm giác ấm lòng từ việc giữ cửa cho các bà cụ. Hãy để những nỗ lực khác của bạn trong việc mua "đơn vị lợi ích" công nhận giá trị cho hành động đó, nhưng đừng nhầm lẫn chúng với nhau. Còn địa vị thì có lẽ mua quần áo đẹp sẽ rẻ hơn.

Và khi nói đến việc mua các "đơn vị lợi ích" kỳ vọng — thì, tất nhiên, hãy gạt cảm tính qua một bên và thực hiện phép nhân.