Cảnh báo tiết lộ nội dung — hãy nghe podcast trước nếu bạn không muốn đọc tóm tắt.

Tôi khá thích tập "Playing God"  (Đóng vai Thượng đế) trên RadioLab.

Chủ đề của tập này là "sàng lọc ưu tiên" (triage), một thực hành phân loại và sắp xếp thứ tự ưu tiên các bệnh nhân trong y học cấp cứu. Hiểu rộng ra, "sàng lọc ưu tiên" có nghĩa là phân bổ các nguồn lực khan hiếm. Tập podcast xem đây là một hiện tượng hiếm hoi – thậm chí còn cho rằng các quy trình này không được xem trọng ở Mỹ phải sau khi bão Katrina ập tới– nhưng thực tế nó không hề hiếm. Chúng ta đang thực hiện việc "sàng lọc ưu tiên" trong mọi quyết định của mình.

Các câu chuyện trong "Playing God" rất lôi cuốn, đặc biệt là chuyện về một bệnh viện ở New Orleans bị đẩy vào địa ngục trần gian chỉ trong vài ngày sau khi mất điện trong cơn bão Katrina. Sheri Fink từ tờ New York Times đã thảo luận về những sự kiện cô viết trong cuốn sách Năm ngày ở Memorial (Five Days at Memorial). Những chi tiết cận cảnh thật khó nuốt trôi. Sau khi sơ tán khu chăm sóc đặc biệt, các nhân viên bệnh viện buộc phải xếp hạng các bệnh nhân còn lại để di tản; việc di chuyển bệnh nhân là một công việc cực nhọc đến gãy cả lưng khi không có thang máy, trong khi trực thăng và thuyền bè đưa bệnh nhân di chuyển thì lâu tới như nước nhỏ giọt. Nước thải bắt đầu tràn ngược vào bệnh viện và cái nóng khắc nghiệt khiến một số bệnh nhân và thú cưng bị co giật.

Cùng lúc đó, trên tin tức, họ nghe những bản tin bị thổi phồng về nạn cướp bóc và tình trạng vô chính phủ trong thành phố. Tin rằng mình không còn lựa chọn nào khác, một số nhân viên y tế bắt đầu nghĩ rằng việc thực hiện an tử cho những bệnh nhân nặng nhất (và khó di chuyển nhất) có lẽ là một điều nhân đạo. Có cáo buộc rằng một số bệnh nhân đã bị an tử, dù không ai liên quan bị kết tội. Bi kịch thay, những cái chết có thể đã xảy ra đúng vào ngày các phương tiện cứu hộ quay trở lại.

Điểm mấu chốt của câu chuyện này là việc chấp nhận logic của "sàng lọc ưu tiên" đã đặt các nhân viên y tế phải gồng gánh trách nhiệm "đóng vai Thượng đế". Tập podcast tiếp tục bàn về những cách thức để chính thức hóa quy trình này, để con người không phải dựa vào phán đoán của riêng mình trong những thời khắc căng thẳng như vậy. (Việc sàng lọc theo chủ nghĩa vị lợi được nhắc đến, và bạn gần như có thể cảm nhận được sự miễn cưỡng của những người ai phát ngôn.) Thông thường, mối bận tâm về lương tâm của người chăm sóc lại được đặt làm trung tâm, dù không ai thừa nhận điều này ích kỷ đến nhường nào. Việc "sàng lọc ưu tiên" bị miêu tả một cách rất thiếu thiện cảm, như thể những người bị buộc phải lựa chọn bằng cách nào đó phải có lỗi khi rơi vào hoàn cảnh đó.

Nhưng chính câu chuyện cuối cùng đã thôi thúc tôi viết bài này. Sheri Fink, phóng viên khách mời, kể về một người phụ nữ cô gặp ở một bệnh viện cứu trợ thiên tai do người Mỹ điều hành tại Haiti. Nathalie là một phụ nữ trung niên duyên dáng đã được bệnh viện cứu mạng khi bà nhập viện do khó thở. Lúc trận động đất xảy ra, cả gia đình bà đang ở đó, ngôi nhà bị sụp và tất cả đã qua đời. Chỉ còn mỗi Nathalie sống sót và tỏ ra mạnh mẽ, bà tỏ lòng biết ơn vô hạn khi nhận được sự chăm sóc tận tình..

Nhưng có một vấn đề. Nathalie cần oxy, và bệnh viện (thực tế là cả đất nước) không có đủ để dùng. Vì bà bị suy tim, các y tá đã quyết định theo quy trình sàng lọc rằng bà sẽ không được nhận thêm oxy và phải trở về một bệnh viện địa phương do người Haiti điều hành, nơi rất có thể bà sẽ chết. Fink buồn bã nói rằng người y tá đưa ra quyết định đó chưa từng gặp Nathalie, như thể điều đó tạo ra bất kỳ sự khác biệt nào.

Fink đi cùng xe cứu thương với Nathalie đến bệnh viện mới, nơi bà ho và thở hổn hển mà không có oxy trợ giúp. Trái tim Fink như tan vỡ. Nhưng khi đến nơi, một bác sĩ nhanh trí đã làm mọi cách để hút dịch khỏi phổi và giúp bà vượt qua cơn nguy kịch mà không cần thêm oxy.

Câu chuyện này củng cố ảo tưởng cho Fink rằng “bạn không bao giờ phải lựa chọn” — rằng việc chấp nhận lựa chọn đã là đi quá xa. Fink xúc động đến mức đã giúp Nathalie có được visa nhân đạo đến Mỹ. Hóa ra Nathalie cần ghép tim, và bà đã qua đời trước khi có thể có được một quả tim mới. Nhưng, Fink nói, bà là niềm vui cho tất cả những ai gặp bà trong bệnh viện; bà thậm chí còn quyên góp cho những bệnh nhân khác ở Haiti. Vậy thì các bác sĩ là ai mà có quyền nói rằng bà không xứng đáng với mọi cơ hội sống?

Tất nhiên, đây là một câu hỏi sai lầm. Tất nhiên Nathalie xứng đáng có mọi cơ hội. Không ai đáng phải chịu cảnh suy tim. Nhưng liệu bà có xứng đáng nhận oxy hơn tất cả những người khác cũng đang cần oxy trong bệnh viện đó không? Không. Liệu khoảng thời gian sống của Nathalie có quan trọng hơn tổng thời gian sống mà các bác sĩ có thể mang lại cho những bệnh nhân khác nếu sử dụng lượng oxy đó một cách cẩn thận không? Chắc chắn là không.

Không một giây nào trong tập podcast nhắc đến những người được hưởng lợi từ việc sàng lọc ưu tiên. Không có một nỗ lực nào để xác định xem đã có thêm bao nhiêu người được cứu sống nhờ những hành động quyết đoán, dù khó khăn, của các nhân viên y tế. Không có cuộc thảo luận nào về việc ai đáng lẽ phải chết nếu không phải là Nathalie — một người còn nhiều năm khỏe mạnh phía trước? Hay hai người có thể đã được cứu với cùng một lượng oxy đó? Chỉ có sự chối bỏ rằng bất cứ ai cũng phải chết. Không có sự biết ơn cho những sinh mạng được cứu thêm — chỉ có nỗi sợ mất mát (loss aversion). Không có sự thừa nhận rằng nếu Fink gặp bất kỳ bệnh nhân nào khác, rất có thể cô cũng sẽ không muốn họ phải chết, chưa nói đến việc thừa nhận rằng mọi người đều quan trọng dù bạn có gặp họ hay không.

Việc đưa ra những lựa chọn tốt hơn thông qua sự sàng lọc ưu tiên có ý thức không hề "đóng vai Thượng đế" hơn việc thản nhiên từ bỏ trách nhiệm đối với hậu quả từ hành động của chúng ta. Cả hai đều là những LỰA CHỌN để một số người sống và những người khác chết. Sự khác biệt duy nhất là người chấp nhận sự sàng lọc ưu tiên có cơ hội dùng lý trí của mình để cải thiện kết quả. Nỗi đau của người không nhận được nguồn lực khan hiếm không hề vơi đi chỉ vì cá nhân bạn không chứng kiến nó. Khi Fink thấy nỗi đau của Nathalie, điều đó đáng lẽ phải cho cô thấy sự nghiêm trọng của tình hình — cho cả Nathalie và cho những người đã được nhận oxy.

Tôi hiểu điều đó rất khó, rằng chúng ta sẽ luôn theo bản năng mà quan tâm nhiều hơn đến những người ta thấy trước mắt. Không có gì đáng xấu hổ về tình cảm sâu sắc của Fink dành cho Nathalie. Đó là một phần quan trọng của lòng trắc ẩn. Nhưng sẽ thật đáng xấu hổ nếu để nhiều người phải chịu đau khổ và chết hơn mức cần thiết chỉ vì bạn không thể vượt qua cảm xúc của chính mình. Đây chính là loại đồng cảm hẹp hòi (narrow empathy) mà Paul Bloom phản đối.

Có hàng triệu người trên khắp thế giới đang chết vì những nguyên nhân hoàn toàn có thể ngăn chặn được. Tại sao việc họ không ở trước mắt chúng ta lại tạo ra bất kỳ sự khác biệt nào? Bạn biết họ đang ở đó. Họ biết nỗi đau mà họ cảm nhận. Nghèo đói là một thủ phạm chính, cũng như các bệnh nhiệt đới bị lãng quên có thể được chữa khỏi chỉ với vài xu cho mỗi người mỗi năm. Số tiền mà bạn thậm chí không cảm thấy thiếu có thể đang cứu sống nhiều người ngay lúc này, nếu bạn dùng nó cho mục đích đó thay vì, chẳng hạn, sửa sang nhà cửa hay sưu tập mô hình. Mọi quyết định chúng ta đưa ra đều ảnh hưởng đến cuộc sống của vô số người khác mà chúng ta có thể giúp đỡ.

Chúng ta luôn ở trong tình thế phải lựa chọn ưu tiên. Tôi tha thiết hy vọng một ngày nào đó chúng ta có thể cứu được tất cả mọi người. Nhưng trong lúc này, thật vô trách nhiệm khi vờ như chúng ta không phải đưa ra những quyết định sinh tử mỗi khi phân bổ nguồn lực. Việc vờ như ta không phải lựa chọn chỉ khiến những quyết định của ta thêm tồi tệ.