Dưới đây là bốn ý tưởng có lẽ bạn vốn đã đồng tình. Ba trong số đó là về giá trị quan cá nhân, và điều còn lại là thế giới quan. Khi đứng riêng rẽ, mỗi ý tưởng có vẻ khá bình thường và hiển nhiên. Nhưng khi đứng cạnh nhau, chúng lại mang hàm ý sâu sắc về cách chúng ta nên suy nghĩ hơn về cách làm điều tốt cho thế giới này.
Bốn ý tưởng đó như sau:
Tôi cho rằng cả bốn ý tưởng này đều không có gì phải bàn cãi. Tôi nghĩ chúng ta đều cảm thấy một cách trực giác rằng nên giúp đỡ người gặp khó khăn nếu có thể; rằng không nên ưu tiên một cách tùy tiện nhóm người này hơn nhóm người khác; rằng chúng ta muốn giúp được nhiều người hơn nếu có cơ hội; và rằng chúng ta không có thời gian và tiền bạc vô hạn.
Thực tế, tôi còn cho rằng chúng ta sẽ cảm thấy rất khó xử nếu phải bảo vệ những quan điểm đối lập, chẳng hạn như:
Bạn hiểu ý tôi rồi chứ?
Chúng ta không có nguồn lực vô hạn, vì vậy chúng ta luôn phải lựa chọn xem nên hỗ trợ lĩnh vực nào.
Vì vậy, nếu chúng ta đồng ý rằng bốn ý tưởng này là hiện thân của những giá trị quan trọng — và tôi tin là vậy — thì chúng sẽ mang lại những hệ quả lớn lao về cách chúng ta nên suy nghĩ về việc làm điều tốt. Thực tế, điều đó có nghĩa là cách chúng ta vẫn thường nghĩ về việc làm điều tốt là sai lầm.
Để sống đúng với những giá trị này, chúng ta cần suy nghĩ về cách mình có thể giúp đỡ được nhiều người nhất với nguồn lực hạn hẹp của mình.
Điều này rất quan trọng, bởi vì có một số lĩnh vực mà chúng ta có thể tạo ra tác động khổng lồ chỉ với một số tiền nhỏ. Trên thực tế, những lựa chọn tốt nhất thì tốt hơn rất, rất nhiều so với mức trung bình — đôi khi tốt hơn hàng trăm lần. Điều đó có thể tạo ra sự khác biệt giữa việc giúp một người và giúp hàng trăm người, với cùng một lượng thời gian hoặc tiền bạc.
Bởi vì một tổ chức từ thiện được chọn ngẫu nhiên gần như chắc chắn không thể tạo ra tác động lớn bằng các tổ chức từ thiện hiệu quả nhất (và hãy đối mặt với sự thật, nhiều lĩnh vực chúng ta chọn hỗ trợ thường là kết quả của sự tình cờ, hoặc do các yếu tố hệ thống khiến chúng ta chỉ biết đến một vài lĩnh vực nhất định).
Và điều này quan trọng, bởi vì nếu chúng ta không lựa chọn một cách khôn ngoan, thì hoặc là chúng ta đang không đối xử công bằng với mọi người (tức là ngầm phân biệt đối xử với một số nhóm người), hoặc là chúng ta đang không giúp đỡ nhiều người nhất có thể (tức là chấp nhận để nhiều người hơn phải chịu đau khổ hoặc chết đi, dù chúng ta có khả năng giúp họ).
Vì vậy, ban đầu, mọi lĩnh vực đáng quan tâm — từ nghiên cứu ung thư, công bằng khí hậu, các khu bảo tồn động vật, cho đến việc ngăn chặn những căn bệnh dễ chữa nhưng khó phát âm ở những nơi ta có lẽ không bao giờ đặt chân đến — đều nên được đặt lên bàn cân để xem xét... ngoại trừ việc chúng ta cũng tin rằng giúp được nhiều người hơn thì tốt hơn và chúng ta hiểu rằng mình không có đủ nguồn lực để giúp tất cả mọi người. Do đó, trước hết chúng ta nên tập trung vào những lĩnh vực mà mình có thể giúp được nhiều người nhất với thời gian và tiền bạc có hạn, chứ không chỉ những lĩnh vực mà chúng ta tình cờ biết đến.
Việc cố gắng giữ thái độ trung lập về lĩnh vực có thể rất khó khăn. Hầu hết chúng ta đều có trải nghiệm trực tiếp về sự mất mát: tôi đã mất hai người thân vì bệnh bạch cầu; đã chứng kiến căn bệnh tàn phá cơ thể họ và thuốc giảm đau làm lu mờ tâm trí họ; đã sống trong nỗi đau chung khi họ ra đi. Việc điều này khiến chúng ta muốn quyên góp cho các tổ chức đang cố gắng chữa trị căn bệnh đã cướp đi những người thân yêu của mình là hoàn toàn có thể hiểu được. Chúng ta là những sinh vật giàu lòng đồng cảm, và chúng ta không muốn người khác phải chịu đựng nỗi đau tương tự, hay để người thân của họ phải trải qua nỗi buồn tương tự.
Nhưng nếu chúng ta thực sự quan tâm đến việc đối xử bình đẳng với mọi người, chúng ta cũng nên quan tâm đến việc đối xử bình đẳng với những trải nghiệm của họ. Không có lý do chính đáng nào để tôi ưu tiên việc ngăn chặn cái chết, sự tàn tật và nỗi đau do một căn bệnh cụ thể (như bệnh bạch cầu) hơn là nỗi đau do bệnh sốt rét, bệnh lao, tai nạn giao thông, hay bất cứ điều gì khác. Điều quan trọng là những sinh mạng bị tước đi, những bậc cha mẹ mất con, những con người đang phải sống trong đau đớn. Quan tâm đến sự bình đẳng có nghĩa là xem mọi cái chết và sự đau khổ là một bi kịch, chứ không chỉ những bi kịch do các căn bệnh cụ thể gây ra, những bi kịch mà — do những trớ trêu của số phận — tình cờ lọt vào tầm mắt của ta.
Việc đưa ra những quyết định này thực sự rất, rất khó. Nhưng có một bộ công cụ tư duy mà chúng ta có thể sử dụng để trợ giúp. Lối suy nghĩ này được gọi là Thiện nguyện hiệu quả (effective altruism). Về cơ bản, nó cũng giống như lòng vị tha thông thường (vì nó nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giúp đỡ người khác) — từ "hiệu quả" chỉ đơn giản có nghĩa là cố gắng suy nghĩ một cách rạch ròi về cách hành động của bạn có thể giúp được nhiều người nhất, hoặc làm được nhiều điều tốt nhất.
Tôi xem Thiện nguyện hiệu quả là một cách để có thể sống đúng hơn với những giá trị mà chúng ta vốn đã có.
Lối suy nghĩ này có thể áp dụng cho mọi cách chúng ta muốn làm điều tốt — dù là vận động thay đổi chính trị, lựa chọn nơi để quyên góp, hay cách để tạo ra tác động lớn qua sự nghiệp của mình.
Trong một thế giới có quá nhiều lĩnh vực đáng để ta cống hiến, nó cho chúng ta một lối thoát khỏi tình trạng tê liệt khi phải lựa chọn, bằng cách tìm kiếm một cách có hệ thống những phương pháp để làm được nhiều điều tốt nhất với thời gian và tiền bạc có hạn.
Nó yêu cầu chúng ta phải đối mặt với những lựa chọn khó khăn. Nhưng hãy nhớ rằng, chúng ta vẫn luôn đưa ra những lựa chọn này, dù ta có ý thức về chúng hay không. Vì vậy, ngay cả khi thật khó để không quyên góp cho một điều gì đó có vẻ rất quan trọng — dù vì lý do cá nhân, hay vì bạn bị thuyết phục bởi lời quảng cáo của một tổ chức từ thiện — hãy nhớ rằng bạn luôn đang đánh đổi nó với những lĩnh vực xứng đáng khác.
Đây là một ví dụ thực tế. Một người bình thường ở Anh quyên góp khoảng £6,700 ($9,600 USD)[3] trong suốt cuộc đời lao động của mình. Với số tiền này, chúng ta có thể tài trợ cho việc phân phát khoảng 1.900 chiếc màn chống muỗi[4] (có khả năng ngăn chặn khoảng 200 trẻ em khỏi bị bệnh sốt rét rất nặng[5], và có lẽ cứu được ít nhất hai hoặc ba mạng người). Tuy nhiên, hầu hết các khoản quyên góp lại được dành cho các tổ chức từ thiện y tế trong nước.[6] Dịch vụ Y tế Quốc gia của Anh (NHS) cho rằng việc chi khoảng £25,000 để cứu được một năm sống khỏe mạnh đã là một sự đầu tư hiệu quả. [7] Rất khó có khả năng một tổ chức từ thiện trong nước có thể vượt qua con số này, vì vậy tác động của một nhà hảo tâm thông thường sẽ thấp hơn rất, rất nhiều lần so với những gì họ có thể làm được. Hãy nhớ rằng, việc chúng ta không nghĩ về những lựa chọn này, không có nghĩa là chúng không tồn tại.
Vì vậy, xin hãy suy ngẫm thật kỹ về những ý tưởng này — về tầm quan trọng của lòng vị tha, sự bình đẳng, và việc làm được nhiều nhất có thể với nguồn lực khan hiếm của chúng ta — và xem liệu chúng có thực sự có ý nghĩa với bạn không.
Nếu có, thì lần tới khi bạn suy nghĩ về cách làm cho thế giới tốt đẹp hơn, hãy để những giá trị này dẫn lối bằng cách suy nghĩ một cách hiệu quả, cũng như một cách vị tha.
Nếu bạn quan tâm đến việc tìm hiểu cách làm nhiều điều tốt hơn, đây là một số bước tiếp theo bạn có thể thực hiện.
