Gần đây, tôi đã có bài phát biểu khai mạc cho sự kiện EA Global: Bay Area 2023. Trong đó, tôi nhìn lại vụ việc của FTX, phân tích sự khác biệt giữa Thiện nguyện Hiệu quả - Effective Altruism (EA) và chủ nghĩa vị lợi (utilitarianism), đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của phẩm chất đạo đức. Dưới đây là bản ghi âm và nội dung chi tiết.
Hãy cùng nói về năm vừa qua.
Mùa xuân hè năm 2022 là một thời kỳ thay đổi chóng mặt. Một nhà tài trợ lớn thứ hai xuất hiện, khiến tổng số tiền được cam kết cho phong trào gần như tăng gấp đôi. Kế hoạch là sẽ giải ngân khoản tiền này nhanh hơn và sử dụng chúng trực tiếp hơn vào các dự án do chính những người trong cộng đồng EA điều hành. Điều này đồng nghĩa với việc các dự án của EA hoặc về EA sẽ nhận được nguồn tài trợ lớn hơn rất nhiều.
Đó là một thời kỳ tăng tốc khủng khiếp. EA thay đổi và phình to nhanh chóng để tìm ra cách sử dụng số tiền này một cách hiệu quả và tránh lãng phí. Điều này đã gây ra hàng loạt vấn đề và sự méo mó.
Khi EA còn rất ít tiền, bạn luôn biết rằng người bên cạnh mình không thể ở đây vì tiền, họ ở đây vì đam mê với những gì họ đang làm cho thế giới. Nhưng khi tiền trở nên nhiều hơn, điều đó trở nên khó phân biệt, khiến niềm tin cũng khó xây dựng hơn.
Và rồi người nổi tiếng nhất trong giới crypto đã trở thành người nổi tiếng nhất trong giới EA. Thế là một người có quan điểm và hành động khá cực đoan, không đại diện cho phần lớn cộng đồng, lại trở thành bộ mặt trước công chúng của EA. Điều này làm sai lệch nhận thức của công chúng và thậm chí cả cách chúng ta tự nhìn nhận về ý nghĩa trở thành một "thành viên EA". Nó cũng khiến EA bị gắn liền với một ngành công nghiệp bị xem là mờ ám, với những sản phẩm có giá trị xã hội gây tranh cãi và đầy rẫy "cá mập".
Một điều khiến tôi đặc biệt lo ngại là một khoản tiền khổng lồ đã được đổ vào chính trị. Trong 10 năm trước đó, chúng tôi đã rất cố gắng để EA không bị coi là phe "tả" hay "hữu", điều sẽ ngay lập tức khiến chúng tôi xa cách một nửa dân số. Nhưng chỉ cần một nhà tài trợ lớn xuất hiện là người đó có thể đơn phương thay đổi cục diện.
EA bỗng trở nên nổi bật một cách đột ngột: những người chưa từng nghe đến nó đột nhiên không thể né tránh, dẫn đến một làn sóng chỉ trích từ công chúng.
Từ góc nhìn của tôi lúc đó, thật khó để biết liệu lợi ích từ việc có thêm kinh phí giải quyết vấn đề có lớn hơn những cái giá phải trả hay không, cả hai đều rất lớn và khó so sánh. Ngay cả những người cho rằng điều đó là xứng đáng cũng cảm nhận được sự tăng tốc chóng mặt: giống như một chuyến tàu lượn siêu tốc, tay bám chặt vào thành vịn, đẩy chúng ta lên đến độ cao chóng vánh nhanh hơn mức chúng ta có thể chịu đựng.
Và đó mới chỉ là chặng đi lên.
Giống như nhiều người trong chúng ta, tôi đã quá tập trung vào các vấn đề của chặng đi lên và mù mờ trước sự sụp đổ.
Khi sự thật dần hé lộ, chúng ta thấy rằng các công ty tạo ra nguồn thu nhập mới này đã được quản trị cực kỳ tồi tệ, cho phép xảy ra những hành vi mà theo tôi là vừa vô đạo đức, vừa bất hợp pháp. Đặc biệt, có vẻ như khi bộ phận giao dịch thua lỗ, tiền gửi của khách hàng đã bị lấy để đặt cược vào một loạt các thương vụ ngày càng liều lĩnh hòng cứu vãn công ty.
Ngay cả khi chiến lược đó thành công và tiền được trả lại cho khách hàng, tôi vẫn cho rằng đó là hành vi bất hợp pháp và vô đạo đức. Nhưng nó đã không thành công, và gây ra một thiệt hại thực sự khổng lồ. Thiệt hại trực tiếp và quan trọng nhất là cho khách hàng, nhưng còn cho rất nhiều bên khác, bao gồm các thành viên của cộng đồng EA và liên quan đến tất cả những con người và động vật mà chúng ta đang nỗ lực giúp đỡ.
Tôi chắc rằng hầu hết các bạn đã suy nghĩ rất nhiều về điều này trong vài tháng qua. Tôi nhận thấy quá trình đối diện với vấn đề của mình trải qua bốn giai đoạn sau:
Mỗi người ở đây có thể đang ở những giai đoạn khác nhau trên quá trình này. Và điều đó hoàn toàn bình thường.
Sáng nay, tôi muốn chia sẻ một số ý tưởng về bước thứ ba, tìm ra con đường tốt nhất để tiến về phía trước.
Hãy để tôi dẫn các bạn quay ngược thời gian 20 năm về trước, về thuở ban đầu của thiện nguyện hiệu quả. Năm 2003, khi từ Úc đến Oxford, tôi là một chàng trai trẻ đầy háo hức được học triết tại một trường đại học còn lâu đời hơn cả đế chế Aztec. Trong 6 năm sau đó, tôi hoàn thành bằng thạc sĩ và tiến sĩ, chuyên ngành đạo đức học.
Một trong những học thuyết mà tôi nghiên cứu là chủ nghĩa vị lợi (utilitarianism). Về cốt lõi, nó bao gồm hai tuyên bố về bản chất của đạo đức:
Đây là tuyên bố về cấu trúc của đạo đức. Nó nói rằng đạo đức chỉ là về kết quả (hay hệ quả). Như vậy nó còn được gọi là chủ nghĩa hệ quả (consequentialism).
Đây là một học thuyết đạo đức mang tính cách mạng. Chúng ta dễ quên rằng một trong những ý tưởng cấp tiến nhất của nó là mọi sinh linh đều quan trọng như nhau: phụ nữ cũng như đàn ông; người dân của mọi quốc gia, tôn giáo, và chủng tộc; và cả động vật.
Nó là nỗ lực giải phóng tư duy đạo đức khỏi giáo điều và mê tín, bằng cách yêu cầu đạo đức phải dựa trên những lợi ích hoặc thiệt hại thực tế cho các cá nhân.
Và nó có sức mạnh cải cách thực tiễn. Nó không chỉ giải thích những gì chúng ta đã tin, mà còn giúp tìm ra những gì chúng ta đang làm sai, và sửa chữa. Nhờ đó, chủ nghĩa vị lợi đã đi trước thời đại trong nhiều vấn đề:
Những người theo chủ nghĩa vị lợi đã lên tiếng ủng hộ tất cả những điều này rất lâu trước khi chúng được xã hội chấp nhận.
Tuy nhiên, nó vẫn là một học thuyết gây tranh cãi. Nó không đặt ra giới hạn nào cho những hành động có thể được thực hiện nếu chúng đem lại lợi ích chung. Nó cũng không giới hạn những gì đạo đức có thể đòi hỏi ở bạn. Nó không coi trọng ý định đằng sau một hành động, và không phân biệt giữa việc không giúp đỡ và chủ động gây hại. Hơn nữa, nó không thừa nhận bất kỳ giá trị tối thượng nào khác ngoài hạnh phúc và khổ đau.
Và cuối cùng, tôi không hoàn toàn tán thành nó. Các phiên bản tốt nhất của chủ nghĩa vị lợi phức tạp hơn nhiều so với chỉ trích, nhưng vẫn có những trường hợp tôi cảm thấy nó đưa ra kết luận sai lầm. Và nó rất "dễ gãy", những nỗ lực áp dụng nó một cách không hoàn hảo có thể dẫn đến hậu quả rất tệ.
Tuy nhiên, có những phần cốt lõi của chủ nghĩa vị lợi lại không hề gây tranh cãi. Việc kết quả thực sự quan trọng là điều không thể phủ nhận. Như John Rawls, một người phản đối chủ nghĩa vị lợi nổi tiếng, đã nói:
‘Tất cả các học thuyết đạo đức đáng để chúng ta quan tâm đều tính đến hệ quả khi đánh giá sự đúng đắn. Một học thuyết không làm vậy đơn giản là phi lý, điên rồ.’
Và việc một phần quan trọng của những hệ quả đó là tác động đến phúc lợi con người cũng là điều không cần bàn cãi.
Khi nghiên cứu chủ nghĩa vị lợi, tôi thấy có những điểm sáng giá mà học thuyết này làm nổi bật, nhưng lại ít được thảo luận.
Một là tầm quan trọng của việc tạo ra kết quả tích cực. Hầu hết tư duy đạo đức đều tập trung vào việc tránh gây hại. Nó thừa nhận rằng giúp đỡ người khác là điều tốt, nhưng không nói nhiều về cách làm, hoặc nó có thể quan trọng đến mức nào.
Hai là quan tâm đến mức độ hiệu quả mà chúng ta tạo ra: ý tưởng rằng mang lại lợi ích cho mười người thì quan trọng gấp mười lần mang lại cho một người.
Tôi thấy rằng hai nguyên tắc này, khi kết hợp với các dữ liệu thực tế về hiệu quả chi phí trong y tế toàn cầu, sẽ dẫn đến những hệ quả đáng kinh ngạc và bị bỏ qua. Chúng cho thấy rằng mỗi người ở nước giàu có thể cứu khoảng 100 mạng người nếu họ thực sự muốn, đây là một phần quan trọng trong thế giới đạo đức của chúng ta. Chúng cũng cho thấy khi bạn quyên góp, việc bạn quyên góp vào đâu là vô cùng quan trọng: đó là sự khác biệt giữa việc đạt được 1% hay 100% tiềm năng của mình. Nó quyết định hầu như tất cả.
Những nguyên tắc này không gây tranh cãi, nhưng lại bị hầu hết các nhà tư tưởng đạo đức bỏ qua. Tôi tự hỏi: liệu mình có thể xây dựng một nền tảng chung rộng rãi xoay quanh những ý tưởng tốt đẹp này mà chủ nghĩa vị lợi đã tìm ra không?
Tôi có thể gác lại những tuyên bố gây tranh cãi của chủ nghĩa vị lợi, như:
Thay vào đó, tôi có thể cho phép mọi người kết hợp ý tưởng về việc làm điều tốt trên quy mô lớn với hầu hết mọi quan điểm đạo đức khác. Đây là một nơi mà người ta có thể rút ra những kết luận thực tiễn mạnh mẽ từ những giả định đơn giản đến bất ngờ.
Vì tập trung vào khía cạnh tích cực của đời sống đạo đức, tôi bắt đầu gọi cách tiếp cận này là "đạo đức học tích cực" (positive ethics) vào năm 2010. Và đó là một trong những thành tố chính của cái mà đến năm 2012, chúng tôi gọi là "Thiện nguyện Hiệu quả" (Effective Altruism - EA).
Khác với chủ nghĩa vị lợi, EA không phải là một học thuyết đạo đức hoàn chỉnh. Nó chỉ là một phần kim chỉ nam. Nó không tuyên bố "đây là tất cả mọi thứ về đạo đức và giá trị". Nó tương thích với rất nhiều quan điểm đạo đức khác nhau: các giới hạn đạo đức (side-constraints), quyền tự do lựa chọn, sự khác biệt giữa hành động và không hành động (acts and omissions), chủ nghĩa bình đẳng (egalitarianism), và việc coi trọng ý định đằng sau mỗi hành động, vân vân.
Thực tế, nó tương thích với hầu hết mọi thứ, miễn là chúng ta vẫn đồng ý rằng cứu một mạng người là một việc lớn, và cứu mười người là một việc lớn hơn gấp mười lần.
Nhưng nếu một cách giúp đỡ nhiều người lại mâu thuẫn với các khía cạnh đạo đức khác, bạn sẽ cần dừng lại và suy nghĩ nghiêm túc. Có lựa chọn thay thế nào vừa đạt được hiệu quả cao vừa tránh được vấn đề không? Làm thế nào để cân bằng hợp lý?
Bản thân EA không đưa ra nhiều chỉ dẫn để giải quyết những mâu thuẫn đó. Giống như chủ nghĩa môi trường hay chủ nghĩa nữ quyền, nó không cố gắng trở thành một lý thuyết toàn diện. Cả ba đều chỉ ra một điều quan trọng mà những người khác đang bỏ quên, nhưng không cố gắng định lượng tầm quan trọng của mọi khía cạnh khác để giải quyết xung đột. Thay vào đó, mọi người từ nhiều quan điểm đạo đức khác nhau đều có thể cùng tham gia vào các dự án của chủ nghĩa môi trường, nữ quyền, hay Thiện nguyện Hiệu quả.
Khi EA đưa ra các quy tắc, nó thường là để ủng hộ những giới hạn đạo đức được thừa nhận rộng rãi. Ví dụ, trong cuốn The Precipice, tôi đã viết:
Đừng hành động thiếu liêm chính. Khi một điều vô cùng quan trọng bị đe dọa và người khác chần chừ, người ta dễ cảm thấy mình có quyền làm bất cứ điều gì để thành công. Chúng ta tuyệt đối không được sa vào cám dỗ đó. Một người duy nhất hành động thiếu liêm chính có thể làm ô uế cả sự nghiệp và hủy hoại mọi thứ chúng ta hy vọng đạt được.
Những người khác cũng đã đưa ra những tuyên bố tương tự. Tôi nghĩ rằng chúng rất rõ ràng. Nhưng giờ đây, tôi thực sự ước rằng chúng tôi đã nói rõ hơn nữa.
Tôi cho rằng EA vẫn còn nhiều điều cần học hỏi từ hàng thế kỷ suy tư triết học về tạo ra kết quả tốt.
Một định nghĩa phổ biến về Chủ nghĩa Vị Lợi là:
Một hành động là đúng đắn khi và chỉ khi nó tối đa hóa tổng phúc lợi.
Có hai vấn đề chính với cách định nghĩa này: sự tập trung vào tối đa hóa; và sự tập trung thuần tuý vào hành động.
Dưới đây là một trường hợp đơn giản để giải thích tại sao việc tối đa hóa không hoàn toàn là ý tưởng đúng đắn, ngay cả về mặt lý thuyết:
A
Cứu 1 mạng
B
Cứu 99 mạng
C
Cứu 100 mạng
Bạn có ba lựa chọn: (A) cứu 1 mạng, (B) cứu 99 mạng, hoặc (C) cứu 100 mạng.
Tôi cho rằng khác biệt lớn nhất nằm ở lựa chọn A so với hai lựa chọn còn lại. Trong đó, A là một phương án tầm thường, còn B và C đều là những phương án tuyệt vời.
Nhưng lối tư duy tối đa hóa (maximisation) lại cho rằng khác biệt lớn nhất nằm ở lựa chọn C so với phần còn lại. Theo đó, C là phương án tối ưu và do đó là "đúng", còn A và B đều là "sai".
Tôi không nghĩ cách nhìn này phản ánh đúng bản chất vấn đề về mặt đạo đức. Chắc chắn rồi, nếu bạn có thể đạt được kết quả tối đa thì quá tốt; điều đó còn tuyệt hơn nữa. Nhưng sự khác biệt nhỏ nhoi đó không quan trọng bằng việc đã đạt được gần như toàn bộ giá trị có thể. Bản chất của giá trị đạo đức trong trường hợp này là một thang đo theo mức độ (scalar), chứ không phải là một lựa chọn nhị nguyên (binary) chỉ có đúng hoặc sai.
Và đây là một ví dụ giúp giải thích tại sao lối tư duy tối đa hóa có thể trở nên nguy hiểm trong thực tế:
Hãy hình dung một biểu đồ. Trục dọc thể hiện kết quả tốt đẹp đến đâu, trong khi trục ngang thể hiện mức độ áp lực tối ưu hóa được áp dụng.
Đầu tiên, hãy xét trường hợp sự tốt đẹp được định nghĩa bằng tổng hạnh phúc, và bạn cũng đang tối ưu hóa cho tổng hạnh phúc. Đây là đường cong màu vàng: tình hình sẽ ngày càng tốt hơn, có thể với hiệu suất giảm dần. Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu bạn vẫn tối ưu hóa cho tổng hạnh phúc, nhưng chúng ta lại đánh giá từ một hệ giá trị khác, nơi hạnh phúc quan trọng nhưng những thứ khác cũng vậy? Đây là đường cong màu đỏ: ban đầu nó cũng đi lên, nhưng khi bạn tiến gần đến mức tối ưu hóa tuyệt đối, rất nhiều giá trị khác sẽ bị hy sinh để vắt kiệt thêm một chút hạnh phúc. Điều tương tự cũng đúng với nhiều hệ giá trị khác (như đường cong màu xám).
Bạn có thể coi đây là một lập luận về sự mong manh của việc tối đa hóa — nếu thứ bạn đang tối đa hóa chỉ hơi lệch một chút thôi, nó có thể dẫn đến kết quả cực kỳ tồi tệ ở các thái cực. Như Holden Karnofsky đã viết trong một bài báo đầy tiên tri: "Tối đa hóa đầy rẫy hiểm nguy".
Đây là một vấn đề thực sự khi bạn có bất kỳ sự bất định nào về đạo đức. Và ngay cả khi bạn chắc chắn 100% rằng chủ nghĩa vị lợi là đúng, nó vẫn sẽ là vấn đề khi bạn cố gắng làm việc trong một cộng đồng với những người cũng muốn làm điều tốt nhưng lại có quan niệm khác nhau về "điều tốt". Sẽ hợp tác và bền vững hơn nhiều nếu chúng ta không cố đi đến cùng. (Một số bạn sẽ nhận ra đây chính là lập luận về việc mọi thứ có thể sai lầm như thế nào nếu một AI thực sự tối đa hóa hàm phần thưởng của nó.)
Thực tế, một số công thức đầu tiên của chủ nghĩa vị lợi, như của John Stuart Mill, mang tính thang độ (scalar) chứ không phải tối đa hóa. Các nhà vị lợi gần đây dường như cũng đang hội tụ về quan điểm đó. Tôi nghĩ Thiện nguyện Hiệu quả (EA) cũng nên học bài học này. Tập trung vào sự xuất sắc, thay vì sự hoàn hảo. Tập trung vào ý tưởng rằng quy mô rất quan trọng: đạt được lợi ích gấp đôi cũng quan trọng như tất cả những gì bạn đã làm được từ trước đến nay, vì vậy hãy nỗ lực vươn tới nó thay vì hài lòng với việc chỉ làm được "khá nhiều điều tốt". Nhưng đừng bị ám ảnh bởi mức tối đa tuyệt đối — việc đi từ 99% lên 100%.
Câu trả lời phổ biến nhất, thiếu cân nhắc nhất, là: đưa ra mọi quyết định bằng cách liên tục tính toán xem hành động nào có hệ quả tốt nhất. Hầu hết những người dạy đạo đức học ở đại học đều ám chỉ đây là một phần không thể thiếu của chủ nghĩa vị lợi. Và rồi họ chỉ ra rằng cách làm này sẽ tự chuốc lấy thất bại: do hàng loạt những khiếm khuyết và thiên kiến của con người, nó có khả năng dẫn đến kết quả tồi tệ hơn, ngay cả khi đo lường bằng chính tiêu chuẩn vị lợi.
Nhưng các nhà triết học vị lợi không khuyến khích điều đó. Thực tế, trong hơn 200 năm, họ đã chỉ rõ đây là một cách diễn giải sai lầm về học thuyết của họ, và nó được gọi là "Chủ nghĩa vị lợi ngây thơ" (Naïve Utilitarianism). Thay vào đó, họ khuyến nghị hãy ra quyết định theo cách nào mà sẽ dẫn đến kết quả tốt — bất kể phương pháp đó là gì. Nếu việc tuân theo đạo đức thông thường dẫn đến kết quả tốt nhất, thì cứ tự nhiên mà làm theo.
Họ xem chủ nghĩa vị lợi là một tiêu chuẩn để đánh giá (criterion) lý tưởng, nền tảng cho việc tại sao lựa chọn này lại tốt hơn lựa chọn kia — bởi vì nó dẫn đến kết quả tốt hơn. Nhưng họ phân biệt rõ điều này với một quy trình ra quyết định (decision procedure) để áp dụng hàng ngày.
Điều tương tự cũng đúng với động cơ. Lòng nhân ái phổ quát nghe có vẻ rất "vị lợi", nhưng không phải lúc nào cũng là động cơ tốt nhất. Động cơ nên được đánh giá dựa trên kết quả mà chúng tạo ra. Ngay cả Jeremy Bentham cũng đã nói rõ điều này. Bạn hoàn toàn có thể làm điều gì đó vì tình yêu với những người cụ thể, hoặc vì phẫn nộ trước sự bất công.
Gần đây, một số nhà triết học theo chủ nghĩa hệ quả (những người tin rằng chỉ có kết quả là quan trọng) đã cố gắng hệ thống hóa tư duy này. Họ đưa ra một cách tiếp cận gọi là chủ nghĩa hệ quả toàn cục (global consequentialism), cho rằng chúng ta nên đánh giá mọi "trọng tâm" (focal point) dựa trên chất lượng kết quả mà nó mang lại: hành động, quy trình ra quyết định, động cơ, phẩm chất, thể chế, luật pháp — bất cứ thứ gì.
Tin hay không tuỳ bạn, song tôi thực sự đã viết một cuốn sách về chủ đề này.
Đó là chủ đề luận án của tôi ở Oxford. Và trong khi nhiều luận án rất khó đọc, tôi đã nỗ lực rất nhiều để viết nó như một cuốn sách dễ tiếp cận (dù vẫn là sách học thuật!). Ý định ban đầu là xuất bản nó ngay khi tôi hoàn thành, nhưng một tháng sau khi xong luận án, tôi gặp một sinh viên tên là William MacAskill, và quên béng đi mất.
Tôi vẫn hay bị xao nhãng, và không chắc khi nào mới hết tật, vì vậy tính đến sáng nay, tôi đã đăng toàn bộ bản thảo lên website của mình.
Cuốn sách bắt đầu bằng quan sát rằng ba truyền thống chính trong triết học phương Tây, mỗi truyền thống lại nhấn mạnh vào một trọng tâm khác nhau:
Điều thú vị là, chúng không thực sự phải mâu thuẫn nhau. Gần như thể chúng đang "ông nói gà, bà nói vịt". Vì vậy tôi đã nghĩ: liệu có cách nào để hợp nhất ba truyền thống này không?
Một việc tôi phải làm là cung cấp một lý thuyết chặt chẽ về chủ nghĩa hệ quả toàn cục (theory of global consequentialism). Sau đó, với công cụ đó trong tay, tôi đã chỉ ra cách nó có thể nắm bắt được nhiều trực giác quan trọng về quy tắc và phẩm chất, những thứ vốn làm nên sức hấp dẫn của đạo nghĩa luận và đạo đức học đức hạnh. Dùng một phép ví von của người hướng dẫn của tôi, Derek Parfit, nó giống như cả ba truyền thống cùng đang leo lên một ngọn núi, nhưng từ những sườn núi khác nhau.
Nếu "Chủ nghĩa vị lợi ngây thơ" dẫn đến kết quả tồi tệ, vậy quy trình ra quyết định nào sẽ dẫn đến kết quả tốt? Đây là phỏng đoán tốt nhất của tôi:
Vậy còn phẩm chất (character) thì sao? Chúng ta có thể đánh giá phẩm chất của một người (và các nét tính cách riêng lẻ) qua xu hướng tạo ra kết quả tốt của họ. Triết gia Julia Driver đã tiên phong trong phương pháp tiếp cận này.
Chúng ta có thể xem xét các nét tính cách khác nhau và nghĩ xem liệu chúng có mang lại kết quả tốt hay không, và gọi những nét tính cách đó là "đức hạnh" (virtues). Cách tiếp cận này sẽ chọn ra những phẩm chất có nhiều điểm chung với quan niệm cổ điển về đức hạnh. Chúng không thể được biết chỉ bằng lý trí thuần túy hay nội tâm, mà đòi hỏi kinh nghiệm.
Tôi nghĩ tầm quan trọng của phẩm chất đang bị xem nhẹ một cách nghiêm trọng trong cộng đồng EA. Có lẽ một lý do là chúng ta không có lợi thế so sánh trong việc xác định đức hạnh. Điều này có nghĩa là chúng ta nên dựa vào trí tuệ đã được tích lũy làm điểm khởi đầu.
Dưới đây là một số đức hạnh đáng xem xét.
Tôi nghĩ sự liêm chính (integrity) xứng đáng được chú trọng nhiều hơn. Đó là việc sống nhất quán với các giá trị của bạn; hành động có nguyên tắc ngay cả khi ở một mình — sống đúng với những giá trị bạn tuyên bố ngay cả khi không có ai chứng kiến. Một đặc điểm của sự liêm chính là nó cho phép người khác tin tưởng vào hành động của bạn, cũng như sự trung thực cho phép họ tin tưởng vào lời nói của bạn.
Một nhóm tính cách thú vị khác là sự chân thực (authenticity), sự tha thiết (earnestness), và sự chân thành (sincerity). Tôi nghĩ đây là những phẩm chất mà chúng ta nên thấy nhiều hơn trong EA.
Một thái độ tha thiết cho phép động lực của bạn trở nên minh bạch với người khác — để mọi người có thể thấy các giá trị đang dẫn lối bạn. Tôi nghĩ hầu hết chúng ta khi bị thu hút bởi EA đều bắt đầu với rất nhiều sự tha thiết, nhưng rồi đánh mất dần theo thời gian — hoặc vì muốn tỏ ra "ngầu" như những kẻ hoài nghi yếm thế (cynicism), hoặc vì nghĩ rằng tốt hơn là nên giữ một bộ mặt lạnh lùng và lựa lời cẩn thận.
Nhưng sự tha thiết buộc bạn phải trung thực và thẳng thắn. Khi ai đó nói về điều gì đó với một sự nhiệt tình tha thiết, mọi người đều thấy rõ rằng họ thực sự quan tâm. Đó không phải là một chiêu trò. Tôi nghĩ điều này đặc biệt quan trọng với EA. Nhiều người nghĩ chúng ta hẳn phải có động cơ thầm kín nào đó. Nhưng thường thì không. Nếu chúng ta hoài nghi hoặc xa cách, người khác không thể biết được. Nhưng sự tha thiết và sự hào hứng không che giấu là thứ rất khó để giả tạo, vì vậy nó giúp chứng minh ý định tốt.
Với việc tập trung vào phẩm chất, điều hiển nhiên cần làm là cố gắng rèn luyện những đức hạnh đó cho bản thân. Nhưng đó chưa phải là tất cả. Chúng ta cũng nên thúc đẩy và khen thưởng phẩm chất tốt ở người khác. Chúng ta nên tránh bảo lãnh cho những người có phẩm chất thiếu sót, hoặc tham gia vào dự án của họ. Ngay cả khi bạn không chắc chắn, nếu có nghi ngờ, hãy cẩn trọng. Và chúng ta nên chú trọng hơn vào phẩm chất trong các tiêu chuẩn cộng đồng của mình.
Phẩm chất có thực sự quan trọng như các trọng tâm khác, như lựa chọn lĩnh vực giải quyết hay cách can thiệp không?
Đối với một số lựa chọn, phương án tốt nhất có thể tốt hơn hàng trăm lần so với các lựa chọn thông thường, và tốt hơn hàng nghìn lần so với các lựa chọn kém chất lượng. Đây là một trong những thành quả sớm nhất của EA, bằng cách tập trung thực sự vào việc tìm kiếm các tổ chức từ thiện tốt nhất, chúng ta có thể tạo ra tầm ảnh hưởng vượt trội.
Vậy tôi có đang nói rằng điều tương tự cũng đúng với phẩm chất không? Rằng thay vì tìm tổ chức từ thiện tuyệt vời nhất, chúng ta chỉ cần có phẩm chất tuyệt vời nhất là được?
Không. Phẩm chất lại quan trọng theo cách khác.
Tôi nghĩ có một mô hình đơn giản về tác động của phẩm chất như sau:
Phẩm chất tốt xấu của một người không dao động nhiều như hiệu quả của các can thiệp. Hãy tưởng tượng nó là một yếu tố có giá trị từ –5 đến +5, với 1 là mức trung bình. Yếu tố này hoạt động như một hệ số nhân cho tác động.
Một người dự định tạo ra tác động càng lớn, thì việc họ có phẩm chất tốt càng quan trọng. Nếu họ có phẩm chất đặc biệt tốt, họ có thể tạo ra tác động lớn hơn đáng kể. Nhưng nếu họ có phẩm chất đặc biệt thiếu sót, toàn bộ nỗ lực có thể phản tác dụng. Điều này đặc biệt đúng nếu tác động của họ đi theo con đường gián tiếp như tích lũy tiền bạc hoặc quyền lực trước tiên.
Dĩ nhiên, các tổ chức từ thiện cũng có thể có hiệu quả chi phí âm (negative cost-effectiveness), tức là bạn càng quyên góp nhiều, mọi thứ càng tệ hơn. Nhưng trong cộng đồng của chúng ta, chúng ta dành rất nhiều thời gian để đánh giá chúng, nên thường có thể tránh được những tổ chức tiêu cực. Nhưng chúng ta không có sự tập trung tương tự vào phẩm chất con người, do đó chúng ta đối mặt với rủi ro cao hơn nhiều về việc có những người mà phẩm chất của họ là một hệ số nhân âm lên tác động của họ. Và công việc của họ càng có tác động lớn, thì điều đó càng trở nên quan trọng.
Hãy dành chút ít thời gian để ngẫm lại sự việc xảy ra với FTX năm ngoái.
Tôi không nghĩ bất kỳ ai thực sự hiểu điều gì đã thúc đẩy Sam (hoặc bất kỳ ai khác liên quan). Tôi không biết bao nhiêu phần là tham lam, kiêu ngạo, tự hào, xấu hổ, hay thực sự cố gắng làm điều tốt. Nhưng một điều chúng ta biết chắc là anh ta đã là một người theo cam kết với chủ nghĩa vị lợi trước cả khi anh ta nghe nói tới EA.
Và ngày càng rõ ràng rằng, anh ta chính là hiện thân cho kiểu người nguy hiểm nhất — một người theo chủ nghĩa vị lợi ngây thơ, mắc phải đúng loại sai lầm mà giới triết học (ngay cả những nhà vị lợi hàng đầu) đã cảnh báo suốt nhiều thế kỷ. Anh ta từng nghe về những luận điểm tinh vi cần có để học thuyết này vận hành được, nhưng dường như đã bỏ qua chúng đi vì cho rằng chúng quá "ủy mị".
Nếu tôi đúng, thì những gì anh ta coi là sự dũng cảm cứng rắn thực chất chỉ là sự ngây thơ nguy hiểm. Và những sự tinh tế mà anh ta cho là chỉ để chiều lòng các giá trị truyền thống thực ra là những phần thiết yếu của hình thức nhất quán duy nhất của lý thuyết mà anh ta nói là ủng hộ.
Tôi hy vọng việc nhìn lại một phần lịch sử và cách thiện nguyện hiệu quả được thiết kế để nắm bắt một số ý tưởng tốt không gây tranh cãi mà các nhà chủ nghĩa vị lợi đã tìm ra, mà không cần đến những cam kết gây tranh cãi, rằng việc làm điều tốt trên quy mô lớn thực sự quan trọng (nhưng không phải là không có gì khác quan trọng hơn).
Đây là một năm khó khăn — và chúng ta chưa hoàn toàn hiểu rõ ý nghĩa của nó. Nhưng tôi đang hào hứng với một số cách tiếp cận mới để tiến lên và cải thiện các ý tưởng và cộng đồng của thiện nguyện hiệu quả. Và tôi đặc biệt hào hứng với việc quay trở lại việc tối hậu là giúp đỡ những ai cần ta giúp.
Nếu bạn quan tâm đến việc tìm hiểu cách làm nhiều điều tốt hơn, đây là một số bước tiếp theo bạn có thể thực hiện.
