Tác động phản thực tế (Counterfactual impact) là sự khác biệt mà bạn tạo ra khi thực hiện một hành động so với những gì sẽ xảy ra nếu bạn không thực hiện nó. Ví dụ, nếu bạn giúp đỡ một người đang gặp khó khăn nhưng chỉ làm thay thế cho một người khác vốn đã giúp đỡ tương tự, tác động phản thực tế của bạn là rất nhỏ vì người gặp khó khăn vẫn sẽ nhận được sự giúp đỡ.
Khi quyết định làm gì, chúng ta thường nghĩ đến các kết quả trực tiếp từ hành động ấy. Nhưng khi ước tính tầm ảnh hưởng phản thực tế, chúng ta cần xem xét cả kết quả của hành động đó và kết quả từ việc không thực hiện hành động đó.
Ví dụ, hãy tưởng tượng bạn quyết định tình nguyện ở một bếp từ thiện phục vụ hàng chục người. Có thể nói là bạn giúp nuôi ăn hàng chục người. Nhưng giả sử có tới 20 ứng viên khác cùng nộp đơn tình nguyện vào bếp từ thiện giống bạn và vị trí này được chọn ngẫu nhiên cho năm nay. Nếu bạn không quyết định tình nguyện, có khả năng số lượng người khó khăn đó vẫn sẽ được cung cấp bữa ăn. Trong trường hợp này, tầm ảnh hưởng phản thực tế của bạn, tức sự khác biệt giữa kết quả của việc bạn làm tình nguyện này và kết quả của việc không thực hiện hành động trên, có thể là con số không.
Giả sử bạn hào hứng đưa ra quyết định sử dụng sự nghiệp của mình để cải thiện thế giới. Bạn quan tâm sâu rộng tới ngành sinh học và khoa học đời sống, bạn nghĩ rằng trở thành bác sĩ có thể là con đường tốt nhất. Bạn tự tin rằng mình có tất cả kỹ năng cần thiết để thành công – hơn nữa, bạn sẽ trực tiếp giúp đỡ người khác theo cách cụ thể, cứu sống và cải thiện sức khỏe cho mọi người. Tất cả điều này nghe có vẻ tuyệt vời, nhưng sau đó bạn lại gặp phải một số thống kê đáng lo ngại…
Ví dụ ở Mỹ gặp tình trạng thiếu bác sĩ (hoặc quốc gia nơi bạn sẽ nộp đơn vào trường y), vẫn có một khoảng cách lớn giữa số lượng sinh viên tốt nghiệp trường y và số suất đào tạo chuyên khoa nội trú. Điều này khiến hàng nghìn sinh viên tốt nghiệp trường y không có con đường rõ ràng để trở thành bác sĩ. Số lượng ứng viên được chấp nhận vào trường y cũng rất thấp, tạo ra nút thắt cổ chai khiến lĩnh vực này trở nên cực kỳ cạnh tranh.
Khi sớm nhận ra điều này, bạn bắt đầu nghi ngờ khả năng tạo ra tầm ảnh hưởng của mình. Nếu bạn không nộp đơn, liệu một ứng viên khác đủ điều kiện khác sẽ trở thành bác sĩ thay bạn? Liệu việc bạn trở thành bác sĩ có tạo ra tác động nào cho thế giới? Hay ứng viên khác, người tốt nhất tiếp theo sau bạn, sẽ làm được điều tương tự (hoặc gần như tương tự) như bạn?
Rồi bạn sớm thấy mình rơi vào một mê cung những suy luận phản thực tế (counterfactual considerations). Nếu ai đó khác thay thế vị trí của bạn, có vẻ như bạn sẽ không tạo ra tác động đáng kể nào. Và nếu điều này đúng với y học, liệu nó có đúng với nhiều lĩnh vực khác? Liệu ai đó có thể thực sự tạo ra tác động trong thế giới mà không có họ thì điều đó vẫn sẽ xảy ra?!
May mắn thay, có lẽ tình hình không tệ như bạn nghĩ. Thật vậy, chỉ tập trung vào tầm ảnh hưởng trực tiếp có thể dẫn đến hiểu lầm – nếu bạn quên tự hỏi, “Giả sử ai đó khác trở thành bác sĩ thay cho tôi thì sao?”, bạn có thể đánh giá quá cao tầm ảnh hưởng tiềm năng của mình. Điều này là do bác sĩ thay thế đó có thể cứu hoặc cải thiện cuộc sống của nhiều người không kém gì bạn – nghĩa là có thể không có sự khác biệt ròng (net difference) nào được tạo ra trên thế giới.
Mặt khác, bạn có thể đánh giá thấp tầm ảnh hưởng của mình nếu chỉ so sánh giữa bạn và người thay thế tốt nhất có thể, mà chúng ta sẽ gọi là “tầm ảnh hưởng thay thế” (“replacement impact”). Điều này là do bạn bỏ sót câu hỏi: “Nếu người đó không thay thế vị trí của tôi, họ sẽ làm gì khác?” Có thể họ sẽ làm những điều tuyệt vời trong một công việc hoặc lĩnh vực khác. Điều này có nghĩa là việc bạn nhận công việc thực sự đã tạo điều kiện cho người khác tạo ra tầm ảnh hưởng lớn hơn.
Một khái niệm quan trọng khác liên quan đến các cân nhắc phản thực tế là chi phí cơ hội. Mỗi khi bạn sử dụng một nguồn lực (như tiền hoặc thời gian), chi phí cơ hội của bạn là giá trị của những gì bạn có thể đã sử dụng nguồn lực đó cho mục đích khác. Ví dụ, tưởng tượng bạn tìm thấy một tổ chức từ thiện huy động được một triệu đô la và sử dụng số tiền đó để cung cấp thuốc cứu sống 10 người.
Nhìn bề mặt thì dường như phương án này rõ ràng tốt đẹp. Nhưng tưởng tượng thêm, nhờ bài thuyết trình gây quỹ xuất sắc của bạn, các nhà tài trợ đã tặng số tiền đó cho tổ chức từ thiện của bạn thay vì một tổ chức từ thiện cực kỳ hiệu quả có thể cứu hàng trăm mạng sống với số tiền đó. Trong trường hợp giả định này, việc làm tốt trực tiếp có thể thực sự gây hại nhiều hơn lợi nếu xem xét chi phí cơ hội (hoặc vận dụng tính phản thực vào nguồn lực bạn dùng).
Xem xét tầm ảnh hưởng phản thực tế không phải lúc nào cũng làm giảm tầm ảnh hưởng của chúng ta; đôi khi nó có thể tăng tầm ảnh hưởng đáng kể.
Một ví dụ kinh điển về điều này là quyên góp tương xứng. Nếu một tổ chức hoặc cá nhân sẵn sàng quyên góp một đô la cho mỗi đô la chúng ta quyên góp cho một vấn đề, thì bằng cách đóng góp một số tiền (và giúp đỡ trực tiếp đến một mức độ nào đó), hành động của chúng ta thực sự mang lại gấp đôi lợi ích phản thực tế (benefit counterfactually). Tất nhiên, để thực sự hiểu liệu chúng ta có đang nhân đôi tầm ảnh hưởng đối chiếu hay không, chúng ta cần biết người đối chiếu sẽ làm gì với số tiền đó nếu chúng ta không quyên góp, liệu người khác có thể sẽ tham gia chương trình quyên góp tương xứng thay vì chúng ta, và các câu hỏi tương tự khác.
Như có thể thấy từ các ví dụ đơn giản chúng ta đã đưa ra, việc ước tính tầm ảnh hưởng so sánh là một thách thức. Trong cuộc sống của chính chúng ta, và đặc biệt khi xem xét các câu hỏi mang tính suy đoán như tầm ảnh hưởng so sánh của các con đường sự nghiệp trong tương lai, chúng ta thường không thể ước tính một cách đáng tin cậy tầm ảnh hưởng so sánh đầy đủ của các quyết định của mình. Tuy nhiên, việc xem xét các cân nhắc phản thực tế một cách rõ ràng và có ý nghĩa vẫn có thể giúp chúng ta đưa ra các quyết định sự nghiệp tốt hơn — hoặc ít nhất là tránh được một số sai lầm phổ biến.
Suy nghĩ quá lâu về các kịch bản phản thực có thể khiến bạn cảm thấy choáng váng. Để tổng hợp lại, hãy quay lại ví dụ giả định trước đây về việc trở thành bác sĩ:
Khi bạn xem xét lại tham vọng ngành y của mình, bạn lo lắng rằng tầm ảnh hưởng phản thực của bạn sẽ rất thấp nếu trở thành bác sĩ. Một lựa chọn là theo đuổi một con đường sự nghiệp thay thế tương tự như y học có thể giúp bạn có tầm ảnh hưởng lớn hơn. Nhưng nếu bạn đã cam kết mạnh mẽ với việc trở thành bác sĩ, có thể có lý do nào đó khiến bạn đặc biệt phù hợp với vai trò này hoặc mang lại điều gì đó mà ứng viên khác có thể không có.
Sau khi biết rằng chỉ 1-2% sinh viên tốt nghiệp trường y có kế hoạch làm việc tại các cộng đồng nhỏ và nông thôn, bạn quyết định tập trung tham vọng ngành y của mình vào khu vực có nhu cầu cao. Bạn cũng cam kết đóng góp một phần lương của mình cho các tổ chức từ thiện có tác động lớn. Không phải ai nộp đơn vào trường y cũng sẽ đưa ra những lựa chọn tương tự. Do đó, bạn có thể tạo ra tầm ảnh hưởng thực tế lớn hơn so với dự kiến.
Tóm lại: tầm tác động phản thực là khái niệm quan trọng cần xem xét nếu bạn muốn thực sự thay đổi thế giới theo hướng tốt đẹp hơn.
